زری خوشکام قبل انقلاب تا زهرا حاتمی بعد انقلاب/ سینمای ایران در گذر زمان

زری خوشکام بازیگر سینما و تلویزیون ایرانی است که در ۸ دی ۱۳۲۶ در اصفهان به دنیا آمد. وی همسر علی حاتمی کارگردان شهیر ایرانی است. بعد از انقلاب زری خوشکام وی به به دلایل تغییر شرایط نام خود را به زهرا حاتمی تغییر داد. ایشان مدت کوتاهی تا قبل از ازدواج به سنما راه یافته بود اما در همان مدت کوتاه به یکی از چهره های مشهور دنیای سینمای ایران تبدیل شد.

بعد از ازدواج تنها در فیلمهای علی حاتمی حضور یافت و بیشتر نقش همسر و مادری فداکار را در خانه ایفا میکرد تا به عنوان یک بازیگر. بعد ازنقلاب نیز با تحولات ساختاری که در بدنه نظام ایجاد شد، ایشان برخلاف میل باطنی خود در چند اثرحضور کوتاهی داشته است.

آثاری همچون طلاخون، شعله ور، در دنیای تو ساعت چند است؟ و جهان پهلوان تختی را در کارنامه هنری خود دارد. این بازیگر خوشنام و خوش چهره قبل انقلاب و بازیگر گمنان بعد انقلاب در ۲۸ اردیبهشت ماه دار فانی را وداع گفت. 

 نکته حائز اهمیت این است که زری خوشکام تنها یکی از بازیگران عرصه هنر بود که به دلیل علاقه قلبی به وطن و سرزمین در ایران ماند و از یادها رفت. سوال این است که آیا با یک نگاه نقادگرایانه میتوان گفت سینمای ایران قبلا از انقلاب پر رونق تر و حرفه ای تر بوده است یا بعد از انقلاب؟ باتوجه به شواهد و قرائن از محو شدن تعداد زیادی از بازیگران و هنرمندان در زمانه بعد از انقلاب و دستاوردهای بین المللی عصر حاضر، کدام دوره عملکرد بهتری داشته است؟ برای پاسخ با یک مرور کلی مسیر صنعت سینمای ایران را طی صد سال اخیر بررسی میکنیم.

سنمای ایران در گذر زمان

سینمای ایران از زمان حضورش در ایران از اوایل قرن بیستم تاکنون فراز و نشیب های زیادی داشته است.

سینمای ایران در زمان مظفرالدین شاه، شاه قاجار، هنگامی که سفر خود به اروپا را در سال ۱۹۰۰ آغاز کرد، ظاهر شد. اولین فیلمی که در آن زمان به ایران وارد شد، دوربین گومونت بود. فیلمبرداری فقط برای سرگرمی یا سرگرمی پادشاهان و درباریانش بود.

در آرشیو فیلم ایران فیلم هایی درباره پادشاهان ایران در کاخ او و مردم در خیابان ها وجود دارد.
علیرغم اینکه ایران کشوری جهان سومی محسوب می شد، سینمای آن در سال های اخیر به تدریج پیشرفت کرده و شکوفا شده است. سینمای ایران به واسطه کارگردانان و بازیگران قبل از انقلاب نام خود را بر سر زبان ها انداخت و بعدها کارگردانان بزرگ و بازیگران و هنرپیشه های سرشناس در فرش های قرمز بین المللی دنیا از جمله لیلا حاتمی، شهاب حسینی، اصغر فرهادی، علی حاتمی و عزیزان. عباس کیارستمی.

در سفری به فرانسه در سال ۱۹۰۰ مظفرالدین شاه، شاه قاجار در یک نمایش سینمایی حاضر شد. او که علاقه زیادی به این تصاویر متحرک از افراد در حال حرکت دارد، تصمیم می گیرد یک خانه به دست آورد. بلافاصله به عکاس ارشدش دستور می دهد تا نحوه کار را یاد بگیرد. میرزا ابراهیم خان که لقبش عکاش باشی است این کار را کرد. شاه می خواست آن را به بانوان حرمسرای خود تقدیم کند. از این گذشته ، او به حرمسرا مشهور بود.

سپس این عکاس یک دوربین Gaumont در فرانسه خرید. شاه برای تفریحات خود پول زیادی خرج می کرد. این یکی از بسیاری بود. او فیلمی را در مورد کارناوال گل ها که در اوستنده بلژیک برگزار می شود، فیلمبرداری کرد. و این او را به اولین فیلمبردار تاریخ سینمای ایران تبدیل کرد. اینگونه بود که ایران صاحب سینما شد. دنیای جدید به روی ایران و مردمش گشوده شد.
ظهور فیلم های تیراندازی در ایران

سینمای ایران منحصراً اوقات فراغت در اختیار دربار سلطنتی بود. سینمای ایران با وجود کشورهای غربی یک سرگرمی نخبه گرا بود. بنابراین فقط سفرهای شاه ایران به اروپا، زندگی زنان در حرمسرا، زندگی درباری و شاهزاده خانم های شیک را ارائه می کرد. راهپیمایی عزاداری حسینی در روز عاشورا از دیگر موضوعات بود. سرانجام مظفرالدین شاه تصمیم گرفت اولین فیلم را به زبان فارسی بسازد. موضوع زندگی خواجگان دربار بود. چند سال بعد، انقلاب مشروطه، هنر سینمایی را از این مکان خصوصی آزاد کرد و عمومی شد.

خارجیان اولیه و سینمای ایران

در ابتدا سینماهای عمومی توسط اقلیت های مذهبی و خارجی ها ساخته می شد. در سال ۱۹۰۸ روسی خان، اصالتاً روسی، اولین کسی بود که یک تئاتر را در تهران افتتاح کرد. او فیلم وارداتی زنده باد روسیه (زنده بد روسیه) را درباره جنگ روسیه و ژاپن ارائه کرد.
علی‌رغم درخواست‌های ایرانی‌ها، فقط فیلم‌هایی را نمایش می‌داد که از روسیه یا از روسیه حمایت می‌کردند. جامعه روس مقیم ایران از جمله لیوخوف این انتخاب ها را تایید کرد. اما روسی خان سرانجام پس از سقوط محمدعلی شاه به فرانسه مهاجرت کرد.
در سال ۱۹۱۲ اردشیرخان ارمنی الاصل تنها کسی بود که سینمای عامه پسندی را در ایران شبیه به امروز ساخت. ابتدا یک سالن سینما در خیابان علاءالدوله افتتاح کرد که در آن نمایش هایی مانند تارزان نمایش داده می شد. اقدامات مهم دیگری نیز باعث محبوبیت سینما شده است. استفاده از مترجم برای زیرنویس فارسی فیلم های خارجی اولین مورد است. تدارک نوشیدنی برای تماشاگران دومین مورد است. در نتیجه گروهی از نوازندگان موسیقی را برای همراهی با فیلم پخش کردند.
افتتاح اتاق زنان که راه را برای ورود آنها به سینماهای دیگر هموار کرد، یکی از اقداماتی بود که برای افزایش تعداد تماشاگران انجام شد. سینما تا پایان دوره قاجار تکامل چندانی نداشت: هنوز سرگرمی مختص اقلیت ها بود.

سینمای ایران در دهه ۳۰
در دهه ۱۹۳۰ بود که آوانس اوهانیان اولین فیلم داستانی «ابی و ربیع» را ساخت. نقطه عطفی در تاریخ سینمای ایران است. در سینما مایاک واقع در تهران به روی پرده رفت. بدین ترتیب آوانس اوهانیان اولین مدرسه سینمای ایران را با نام «خانه هنرآموز سینما» (سینما پرورشگاه هنرمندان) تأسیس کرد. دومین فیلم او «حاج آقا بازیگر سینما» (بازیگر سینمای حاج آقا) موفقیت تجاری نداشت.

تولید سینما و فیلم در ایران

پس از اختراع سینمای ناطق، هنرمندان ایرانی به تدریج تولید فیلم های ناطق را تجربه خواهند کرد. از این رو، در زمستان ۱۳۳۲، ارائه اولین فیلم ناطق دختر لر (دختر لر) با موفقیت همراه بود. عبدالحسین سپنتا او را در سینماهای مایاک و سپه معرفی کرد.

دختر لر (۱۹۳۳)

در واقع در این فیلم روح گیر ثمی نژاد نقش اول را بر عهده داشت. او را اولین بازیگر زن ایرانی می دانند. او سپس در فیلم دیگری به نام شیرین و فرهاد (شیرین و فرهاد) به کارگردانی همین کارگردان ظاهر شد. ثمی نژاد که از سوی اطرافیانش مورد انتقاد قرار گرفت، از بازی در فیلم صرف نظر کرد و از دنیا کنار رفت.

سینمای ایران در دهه ۵۰

حسن خردمند در سال ۱۳۳۲ فیلم گرداب را کارگردانی کرد. گرداب به نویسندگی خودش و بازی ناصر ملک مطیعی اولین فیلم فارسی رنگی اکران شده است. این در حالی است که قبل از نمایش فیلم برای رنگ آمیزی به آمریکا ارسال شده بود. بدین ترتیب در آغاز دهه ۵۰ تعداد فیلم های فارسی دو برابر شد. سینما به یک سرگرمی محبوب تبدیل شده بود. به همین ترتیب تعداد سینماها در تهران و سایر استان ها افزایش یافت. وقایع دیگر قابل ذکر است. زنی به نام شهلا ریاحی فیلم مرجان خود را ساخت. او آن را به مناسبت اولین جشنواره فیلم معروف به «گلریزان» ارائه کرد.

سینمای فارسی و تولیدات تجاری دهه ۶۰

در دهه ۱۹۶۰ سینمای فارسی (فارسی) به اوج خود رسید. اگرچه در دهه ۵۰ تأسیس شد، اما سالانه بین ۲۵ تا ۷۰ فیلم تولید می کرد. بیشتر آنها خنده دار بودند و داستان های عامه پسند را با عناصری مانند رقص و آهنگ، درز و تعقیب و گریز، دعوا و غیره دربرمی گرفتند. اما سازندگان به ویژه به فکر جذب بیشترین تماشاگر بودند که به ضرر کیفیت بود.

ظهور فیلمسازان جدید توجه منتقدان را به خود جلب کرده است. به لطف آن می توان این سال ها را منادی سینمای مدرن ایران دانست. فیلمسازانی چون فرخ غفاری، داوود ملاپور یا ابراهیم گلستان این دوره را رقم زدند.

بنابراین اکران دو اثر گاو داریوش مهرجویی (گاو) و کیسر مسعود کیمیایی (سزار) نقطه عطفی در سینمای ایران است. از این رو تحولات ساختاری بسیاری در سینمای ایران محقق خواهد شد.

به دلیل وجود تولیدات تجاری، خنده دار و سطحی به اکران، فیلم هایی که در بالا به آن اشاره شد، در عین حال که مورد استقبال منتقدین قرار گرفت و چند سال بعد باعث الهام بخشی دیگر کارگردانان شد، توجه عموم را به خود جلب نکرد.

انقلاب اسلامی و سینمای ایران

از انقلاب اسلامی، سینمای ایران نیز مانند سایر عرصه های هنری دستخوش تغییرات اساسی شد. سپس فیلم ها به موضوعات انقلابی، مذهبی و ایدئولوژیک می پردازند. بسیاری از کارگردانانی که به این خط پایبند نیستند، تولید فیلم را رها کرده و یا مهاجرت کرده اند.

سینمای ایران در دهه ۸۰

فیلم فریاد مجاهد به کارگردانی مهدی معدنیان اولین فیلم سینمای پس از انقلاب بود که در سال ۱۳۵۹ اکران شد. با وجود جنگ در دهه ۸۰، نسل سوم هدف فیلمسازان بر اساس تجربه و علم، ارتقای کیفیت فیلم ها بود.

سازمان های جدید فیلم در ایران

در واقع پس از انقلاب اسلامی، موجودات جدیدی به وجود آمدند. آنها به دنبال ارتقای کیفیت فیلم ها، توسعه صنعت فیلم و حمایت از فیلمسازان بودند. سازمان توسعه سینمایی سوره (سازمان توسعه سینمای سوره) است. وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی است. سازمان دیگر بنیاد سینمایی فارابی (بنیاد سینمائی فارابی) است. در سال ۱۹۸۳، این بنیاد به عنوان یک هدف اولیه در نظر گرفته شد. این بود که مضامینی را که سینمای ایران در دوره فیلم فارسی به آن پرداخته بود، به سینمای پس از انقلاب تغییر داد.

در سال ۱۳۶۰ سازمان توسعه فیلم سوره (سازمان توسعه سینمائی سوره) شروع به کار کرد. از سال ۲۰۰۰، او مسئول سازماندهی کل صنعت فیلم ملی است:

شناخت جهانی سینمای ایران

جشنواره فیلم فجر (جشنواره فیلم فجر) که در سال ۱۳۶۱ تأسیس شد، یکی از بزرگترین جشنواره های ایران است. همه ساله از ۱ تا ۱۰ بهمن به مناسبت سالگرد انقلاب اسلامی برگزار می شود. سیمرغ (پرنده افسانه ای) شاهنامه فردوسی به عنوان جایزه در این جشنواره اهدا می شود.

جشنواره فیلم فجر

در واقع در سال ۱۳۵۰ بود که اولین جایزه بین المللی جشنواره فیلم شیکاگو به عزت الله انتظامی برای بازی در فیلم گاو (گااو) اهدا شد. چندی بعد در سال ۱۳۶۶ جایزه بهترین بازیگر سینمای ایران پس از انقلاب به جمشید مشایخی اهدا شد. او آن را در جشنواره فیلم غیرمتعهد پیونگ یانگ در کره شمالی برای بازی در فیلم پدربزرگ داشت. فاطمه معتمدآریا برنده ۱۱ جایزه به عنوان بازیگر شد. او بازیگر ایرانی با بیشترین جوایز بین المللی است.

در ۵۰ سال گذشته، از ۲۰۳ جایزه سینمای ایران، ۷۰ جایزه برای زنان و ۶۱ جایزه برای مردان بوده است. معتبرترین جوایز تاریخ سینمای ایران در جشنواره بین المللی فیلم کن به دست آمد.

در سال ۱۳۷۶ سرانجام عباس کیارستمی برنده جایزه طلای بهترین فیلم طعم گیلاس شد. ۱۵ سال بعد در سال ۲۰۱۲، اصغر فرهادی برای فیلم «از هم جدا شده‌ها» برنده جایزه اسکار و هوگوی طلایی بهترین فیلم خارجی شد.

جایزه بهترین فیلمنامه در سال ۱۳۹۵ به اصغر فرهادی برای مشتری (فروشنده) و نخل طلایی بهترین بازیگر نقش اول مرد به شهاب حسینی برای بازی در این فیلم اهدا شد.

فروشنده (فروشنده)

نام های بزرگ سینمای ایران

علی حاتمی، عباس کیارستمی، مسعود کیمیایی، اصغر فرهادی، رخشان بنی اعتماد از برترین سینماگران ایران هستند. چند بازیگر زن ایرانی هستند که موفقیت های زیادی کسب کرده اند. اسامی عزت الله انتظامی، علی نصیریان، معتمدآریا فاطمه، لیلا حاتمی، شهاب حسینی. حضور بازیگران و کارگردانان ایرانی در هیئت داوران نیز قابل توجه است.
علی حاتمی
سینمای ایران در سال‌های اخیر ایده‌ها و فلسفه‌های بسیاری را توسعه داده است. گستره وسیع فیلم ها در ژانرهای مختلف گواه این واقعیت است. حضور بازیگران و کارگردانان ایرانی در جشنواره های بین المللی و کسب جایزه های مهم بین المللی نشان از پیشرفت و رشد صنعت سینمای ایران دارد. 

سخن آخر

یقینا افراد تاثیر گذاری چون علی حاتمی و همسرش و همکارانشان نقش بسیارمهمی در رونق سینمای ایران در قبل و بعد از انقلاب داشتند. به وجود آمدن رویکردهای نو به دنیای فیلم باعث شد روحی تازه به کالبد مرده سینمای ایران دمیده شود.

حال شما بگویید، به نظر شما کدام دوره از سینمای ایران بهترین فیلمها را تولید کرده اند؟