جشن تیرگان از کهن‌ترین جشن‌های ایران باستان است که همه ساله در روز ۱۰ یا ۱۳ تیرماه خورشیدی، به پاس حفاظت از مرزها و رهایی از خشکسالی برگزار می‌شود.
جشن تیرگان چه روزی است؟
امروزه بسیاری نمی‌دانند جشن تیرگان چه روزیست و مناسبت آن چیست. تیرگان از کهن‌ترین جشن‌های ایران باستان است و در ۱۳ تیرماه خورشیدی برگزار می‌شود. این جشن جایگاه ویژه‌ای نزد ایرانیان دارد و به‌عنوان میراث معنوی کشور در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
جشن تیرگان دو خاستگاه آیینی و افسانه‌ای دارد که اولی، به ایزد باران و ستاره «تیشتر» ارتباط دارد و دیگری، داستان تیراندازی «آرش کمانگیر»، قهرمان اسطوره‌ای ایران است؛ از این جهت، جشن تیرگان را جشن آب و پاسداشت مرزها می‌دانند و به عناوین دیگری چون «آب‌ریزکان» نیز آن را می‌شناسند. مردم در این روز، با رفتن به کنار رودها، چشمه‌ها و جوی‌ها و پاشیدن آب بر سر و روی یکدیگر، آرزوی بارش باران، برکت آسمانی و رهایی از خشکسالی می‌کنند.
جشن تیرگان کی برگزار می‌شود؟
جشن تیرگان تنها بازمانده جشن‌های ماهانه ایران باستان است که در روز تیر از ماه تیر مصادف با ۱۳ تیرماه خورشیدی برگزار می‌شود. این روز را مصادف با روزی می‌دانند که آرش کمانگیر بر فراز قله دماوند (به گواه اوستا کوه ایریو خشئوثه) رفت و تیر از کمان پرتاب کرد.
جشن تیرگان همچنان در برخی از شهرهای استان مرکزی، استان گیلان، استان مازندران و نیز شهرهای اردهال اصفهان و سنگسر سمنان، برگزار می‌شود؛ اما تاریخ برگزاری مراسم در هر نقطه متفاوت است.
مردم استان مازندران و شهرهای فیروزکوه، ساری، سوادکوه و نیز سنگسر استان سمنان، تیر روز یا سیزده شو را در پاییز برگزار می‌کنند. تاریخ تیرماه سیزده یا به گویش شمالی «ترما سزد شو» که از آیین‌های سنتی مازندران به شمار می‌رود، در دوازدهم آبان ماه خورشیدی و معادل ۱۳ تیرماه طبری است.
- مردم سنگسر جشن تیرگان را که «تیر مو ای سیزده» می‌نامند، در ۲۲ آبان برگزار می‌کنند و خوراکی مخصوصی به نام «سیزده تامو» برای آن در نظر می‌گیرند.
- گیلانی‌ها در گاه‌شمار مخصوص خود، روز ۲۷ آبان را روز جشن تیرگان می‌دانند.
- مردم فراهان در استان مرکزی و منطقه گاریزات استان یزد، اولین روز تیرماه را به‌عنوان جشن تیرگان می‌شناسند. اهالی فراهان روز اول تابستان را در ستایش از گندم به‌عنوان جشن برداشت گندم و مردم گاریزات این روز را تحت عنوان «آب، تیر، ماهی» جشن می‌گیرند.
- مراسم تیرگان زرتشتیان استان کرمان، تیر و جشن نام دارد و در دهه دوم تیرماه برگزار می‌شود.
- ارامنه اصفهان و برخی از نقاط دنیا، تیر روز را روز ۲۳ دی ماه (۱۳ ژانویه) می‌دانند و جشن می‌گیرند.
جشن تیرگان در شاهنامه
در شاهنامه فردوسی اشاره مستقیمی به جشن تیرگان دیده نمی‌شود؛ اما کارشناسان ادبی و شاهنامه‌پژوهان، معتقدند که در ابیاتی از شاهنامه، اشاره‌ای به داستان آرش کمانگیر یا تیرگان و برخی از آیین‌های این جشن وجود دارد. درباره علت جای خالی داستان آرش کمانگیر در شاهنامه و ارتباط آن با تیرگان، دیدگاه‌های متفاوتی به چشم می‌خورد؛ پس نمی‌توان آن را از یک جنبه بررسی کرد و به پاسخ مشخصی رسید.
فردوسی هرگز به‌طور کامل، داستان آرش را نقل نمی‌کند؛ اما در بخش‌هایی از شاهنامه چون «پادشاهی شیرویه» به‌طور مختصر از وی نام می‌برد. از سوی دیگر و به گواه بنیاد فردوسی، چهار آرش در شاهنامه وجود دارند که ارتباطی میان آن‌ها، متصور نیست:
آرش: دلاوری ایرانی که در سپاه کیخسرو در نبرد با افراسیاب بود.
آرش: یکی از پادشاهان اشکانی که برخی او را همان آرشک یا اشک می دانند.
کی‌آرش: یکی از چهار فرزند کی‌قباد
آرش: از پهلوانان منوچهر، پادشاه ایرانی و کمانگیر مشخص کننده مرز ایران و توران در نبرد افراسیاب
آرش کمانگیر که نامش در اوستا دیده می‌شود و جشن تیرگان را به قهرمانی او وابسته می‌دانند، آرش چهارم است. اشاره به نام این آرش در شاهنامه در بخش پادشاهی شیرویه و در داستان نبرد خسرو پرویز و بهرام چوبینه به چشم می‌خورد؛ آنجا که بهرام خود را از نسل آرش معرفی می‌کند:
من از تخمه نامور آرشم / چو جنگ آورم، آتش سرکشم
***
چو آرش که بردی به فرسنگ تیر / چو پیروزگر قارن شیرگیر
«آرش کمانگیر» در شاهنامه نسخه مسکو «آرش رزم‌زن» و در شاهنامه نسخه بروخیم «آرش رزم‌سوز» معرفی شده است:
وز او نیوتر آرش رزم زن / به هر کار پیروز و لشکرشکن
***
وز آن دورتر آرش رزم سوز / چو گورانشه آن گرد لشکر فروز