عهدنامه گلستان یکی از ننگین‌ترین قراردادهای تاریخ ایران زمین است. در واقع عهدنامهٔ گلستان پیمانی است که در تاریخ دوشنبه ۲ آبان ۱۱۹۲ خورشیدی برابر با ۲۸ شوال ۱۲۲۸ ه.ق و ۲۴ اکتبر ۱۸۱۳ میلادی در پی جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار میان این دو کشور در روستای گلستان امضا شد.
متن عهدنامه توسط سفیر وقت بریتانیا در ایران سر گور اوزلی تنظیم و توسط نمایندگان روسیه و ایران امضا شد.
به موجب عهدنامه گلستان چه مناطقی از ایران جدا شد؟
طبق این عهدنامه شهرهای باکو و گنجه تحت حاکمیت روسیه قرار گرفت. سرزمین‌های جدا شده از ایران در این قرارداد، امروز شامل ارمنستان، جمهوری آذربایجان، شرق گرجستان و داغستان روسیه هستند.
عهدنامه گلستان چند ساله بود؟
عهدنامه گلستان یک قرارداد یک ساله بود. این عهدنامه از نظر فتحعلی‌شاه قاجار و عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، یک عهدنامه قطعی نبود؛ بلکه موافقت‌نامه‌ای جهت متارکه جنگ و آتش‌بس بین ایران و روسیه محسوب می‌شد. اسناد و مدارک تاریخی ناظر بر این است که سر گور اوزلی، وزیر مختار انگلیس نیز در حضور فتحعلی‌شاه، عباس‌میرزا و میرزا حسن خان ایلچی از موافقت نامه گلستان به‌عنوان یک قرارداد متارکه جنگ یک ساله بین دو دولت یاد کرد. اوزلى در بخشی از گزارش خود نوشته است:
اكنون اختيارات كامل دارم متاركه‌اى را به‌مدت دوازده ماه بین ايران و روسيه برقرار كنم.
این نوشته به‌جای مانده از وزیرمختار انگلیس مشخص می‌کند که عهدنامه گلستان بین ایران و روسیه قراردادی یک ساله بود و به قصد متارکه جنگ بین دو دولت انجام گرفت.
همچنین ژنرال روتیشچوف، فرمانده کل قوای روسیه در قفقاز و نماینده روسیه به هنگام عقد موافقت نامه گلستان، یادداشتی با همین مضمون نوشته و به مقامات ایرانی تحویل داده است تا به آن‌ها اطمینان خاطر دهد که این قرارداد یک عهدنامه دائمی نیست. این مستندات نشان می‌دهند عهدنامه گلستان نه یک پیمان دائمی، که موافقت‌نامه‌ای جهت توقف عاجلانه نبرد بود.
پایان عهدنامه گلستان
بر مبنای اسناد تاریخی به‌جای‌مانده، عهدنامه گلستان به‌مدت ۱۲ ماه (یا به تعبیری یک سال) مابین ایران و روسیه بسته شد، یک قرارداد کوتاه‌مدت به‌منظور متارکه جنگ بود و بیشتر از آن ارزشی نداشت. جالب است بدانید لازمه قطعی شدن معاهده بین دولت‌ها، مبادله اسناد نهایی آن با امضای مقامات بلندپایه حکومتی است؛ در حالی که درباره امضای شاه و عباس‌میرزا بر سند توافق گلستان، هیچ سند تاریخی در دست نیست.
در سال‌های اخیر مباحثی درباره به پایان رسیدن مدت عهدنامه گلستان و ترکمانچای و الحاق مناطق از دست رفته در این عهدنامه‌ها به ایران مطرح شد؛ اما نظر به اینکه هریک از سرزمین‌های مذکور در قرارداد، امروزه در جغرافیای تاریخی جهان، یک دولت مستقل محسوب می‌شوند، این مورد را مطابق سازوکار بین‌المللی و قوانین آن، با دشواری مواجه و دستیابی به آن را غیرممکن می‌کند.