روز سیزدهم شهریورماه، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نامگذاری شده است. این دانشمند بزرگ فرزانه را بزرگترین دانشمند مسلمان میدانند و به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی مشهور است. در ادامه این مطلب از دیبامگ درباره این دانشمند بیشتر بخوانید.
زندگینامه ابوریحان بیرونی
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در ۱۴ شهریور ۳۵۲ خورشیدی (۲۹ ذیقعده ۳۶۲ قمری برابر ۵ سپتامبر ۹۷۳ میلادی) در حوالی خوارزم متولد شد. سالهای اول زندگی را در خوارزم به تحصیل علوم گذرانید و مدتی در خدمت مامونیان خوارزم بود تا آن که به مسافرت پرداخت. در ابتدای سفر چند سالی را در جرجان (در جنوب شرقی دریای مازندران) در خدمت شمس المعالی قابوس وشمگیر گذرانید و کتاب آثار الباقیه را در آنجا به نام قابوس به سال ۳۹۰ هجری تالیف کرد. این کتاب از گاه شماری و جشنهای ملل مختلف سخن می گوید.
از آثار متعدد وی می‌توان به «التفهیم» با موضوع نجوم و به زبان فارسی، «تحقیق ماللهند» دربارۀ آداب و رسوم مردم هند به زبان عربی، «قانون مسعودی» با موضوع ریاضی و هیئت و نجوم و کتاب به زبان عربی، «المجاهر فی الجواهر» به زبان عربی در باب معرفی مواد معدنی مخصوصا جواهرات اشاره کرد.
ابوریحان بیرونی پس از ده سال دوباره به خوارزم بازگشت و در دربار ابوالعباس مامون ابن مامون خوارزمشاه که مردی دانشمند بود وارد شد. ابوالعباس داماد سلطان محمود غزنوی به خوارزم لشگر کشید و پس از فتح آن شهر ابوریحان بیرونی را نیز با خود به غزنین برد (بهار ۴۰۸ هجری) ابوریحان از آن پس همراه لشکر کشی های سلطان محمود به هندوستان راه یافت و با بسیاری از دانشمندان و حکیمان هند آشنا شد و زبان سانسکریت را آموخت ،حاصل این سفر کتاب تحقیق ماللهند و ترجمه چند کتاب از زبان سانسکریت به زبان عربی است.
بیرونی همچنین در علوم ریاضیات، جغرافیا، طب، هندسه، کانی‌شناسی و هندشناسی تبحر داشته است. برخی او را پدر انسان‌شناسی و هندشناسی میدانند. بیرونی به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی، عبری و سانسکریت کاملاً مسلط بوده است.
پس از سلطان محمود پسرش سلطان مسعود نیز ابوریحان را مانند پدرش گرامی داشت به طوری که بارورترین و بهترین سالهای زندگی ابوریحان بیرونی سالهایی است که در دربار سلطان مسعود بود. ابوریحان در این مدت قانون مسعودی را به نام سلطان مسعود نوشت.
دیگران چه می‌خوانند؟«دانشنامه علوم» چاپ مسکو ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز، مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی را که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود، به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطۀ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار دانشمندِ ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. مقبره او در غزنی افغانستان کنونی قرار دارد.
ابتکارات و نوآوریهای ابوریحان بیرونی
آنچه از کتابها و نوشته های ابوریحان بیرونی و نقل تاریخ نویسان برمی آید، گویای این است که او جزء سرآمدهای روزگار خود و از شخصیتهای چند بُعدی در علم بوده است. این موضوع را از تعداد زیاد کتابها و عمق نوشته هایش می‌توان فهمید. ابوریحان بیرونی مباحث متعددی را مطرح و نظریات جدیدی را ابداع کرد که کسی قبل از او آنها را بیان نکرده بود. ابوریحان در علوم متعدّد، نظریه های جدیدی را پایه گذاری کرد که چند نمونه از آنها را ذکر میکنیم:
– نجوم : نظریه حرکت وضعی زمین، تعیین سمت قبله در شهرهای گوناگون.
– جغرافیا : محاسبات طول و عرض جغرافیایی شهرها، ترسیم نقشه.
– اظهار نظر در مورد زمان پیدایش عالَم : چگونگی پدید آمدن لایه سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.
– شیمی و کانی شناسی : تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به خصوص تعیین وزن مخصوص هیجده سنگ و فلز گرانبها برای اوّلین بار.
– پزشکی و داروشناسی : ترجمه اصطلاحات دارویی و نامگذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای اولین بار از زبان یونانی.
سرانجام ابوریحان بیرونی، پس از سالها تلاش و کوشش در راه علم و فضیلت، در ۲۲ آذر ۴۲۷ شمسی بدرود حیات گفت. گفته می‌شود او در اواخر عمر، هم نابینا و هم ناشنوا شده بود، ولی در مورد محل وفاتش اختلاف است و محلّ آن مشخص نیست.