بیمارستان یا مریض خانه به سبک کنونی سابقه‌ای نه چندان طولانی در ایران دارد. در گذشته‌های نه چندان دور بیمار پیش حکیم باشی‌ها رفته و خود را درمان می‌کردند. شاید بتوان یکی از مهمترین دستاوردهای ناصرالدین شاه قاجار به اروپا را ساخت بیمارستان در ایران نام برد.
قدیمی ترین بیمارستان ایران
اینطور که در کتب تاریخی آمده تا زمان ناصرالدین شاه قاجار مکانی به نام بیمارستان و یا مریضخانه وجود نداشت و معالجه بیماران صرفا بر عهده افرادی بود که طبیب یا حکیم‌باشی نامیده می‌شدند. اما اولین مریضخانه‌ای که در تهران دایر شد و بیماران را بستری کرد، بیمارستانی دولتی بود که در سال ۱۲۹۰ هجری قمری، مصادف با سال ۱۲۵۱ هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار در خیابان سپه امروز تأسیس شد و بعدها به بیمارستان سینا شهرت یافت.
مرحوم «ناصر نجمی» استاد و تاریخ‌نگار در این باره در کتابش نوشته: «ناصرالدین شاه در یکی از سفرهای خود به فرنگستان ضمن بازدید از نقاط مختلف شهرها از چند بیمارستان هم بازدید به عمل آورده توجه شاه قاجار به اهمیت چنین محل و تاثیری که در معالجه و مداوای بیماران داشت جلب شد طوری که بلافاصله پس از بازگشت به ایران دستور تأسیس یک بیمارستان مجهز را صادر کرد و این وظیفه مهم را به عهده مشیرالدوله، صدراعظم وقت، علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه و ناظم‌الاطبا نفیسی مامور انجام این کار شدند. ناظم‌الاطبا پس از تفحص و جستجوی زیاد محلی را در نزدیک چهارراه حسن آباد پیدا کرد و آن را به بیمارستان اختصاص داد و نام آن را هم مریضخانه دولتی گذاشت.»
بنابراین قدیمی ترین بیمارستان ایران مریضخانه دولتی (سینای کنونی) در میدان حسن آباد تهران است.
بنابراین ناظم‌الاطباء در سال ۱۲۹۰ هجری قمری، اولین بیمارستان تهران و ایران را در میدان حسن‌آباد و در محله‌ای به نام هشت گنبد، تاسیس کرد. این بیمارستان تا سال‌ها به نام “مریضخانه دولتی” نامیده می‌شد. پس از آنکه این بیمارستان شروع به فعالیت کرد، ناظم‌الاطباء به ناصرالدین شاه پیشنهاد کرد تا در این بیمارستان، پزشکان تربیت شده ایرانی به معالجه بیماران بپردازند.
پس از آن و با موافقت ناصرالدین شاه، تدریس رشته طب در مدرسه دارالفنون پذیرفته شد و هر ساله تعدادی دانشجو، به منظور فراگیری دانش پزشکی وارد این مدرسه می‌شدند و بر اساس تعالیم ناظم‌الاطباء به فراگیری این دانش می‌پرداختند. این عده، همزمان در مریضخانه دولتی و تحت نظر پزشکان غربی به کارآموزی پرداخته و توانستند اولین نسل از پزشکان تربیت شده دارالفنون شوند.
این «مریضخانه دولتی» ابتدا با ۴۰۰ تخت با ۳ساختمان مجزا تاسیس و خدمات رسانی کرد. به گفته پرستاران قدیمی بیمارستان و بر اساس اسناد موجود، در یکی از ساختمان‌های بیمارستان در یک سال اول تاسیس بیش از ۲۵۰۰ بیمار، درمان شدند.
پس از این بیمارستان، چند بیمارستان دیگر نیز در تهران دایر شد، می‌توان از بیمارستان نظامی طهران نام برد که موسس آن شاهزاده علیقلی میرزا بود. “مریضخانه دولتی” پس از چندی و در سال ۱۳۱۹ به پاس زحمات پدر طب ایران به بیمارستان سینا تغییر نام داد. این بیمارستان سال‌های متمادی، محلی برای معالجه و درمان امراض بیماران بود.
اولین درمانگاه تهران
سيداحمد محيط طباطبايي درباره‌ي نخستين درمانگاه تهران توضيح داد: درمانگاه «نجم‌آبادي» (وزيري) در كوچه‌ي «سخنور» بين ولي‌عصر (عج) و شيخ‌هادي ساخته شد. اين مكان كه اكنون غيرفعال است، در دوم شهريورماه 1377 در فهرست آثار ملي ثبت شد.
اولین داروخانه ایران
پس از ساخته شدن نخستين بيمارستان توسط ناصرالدين‌شاه يك داروخانه نيز در خيابان چراغ‌برق (اميركبير كنوني) ساخته شد كه حالا وسايل مربوط به آن در موزه‌ي تاريخ پزشكي ايران به‌نمايش گذاشته شده است. هرچند در دوره‌ي رضاشاه 12 داروخانه‌ي مدرن در محله‌ي عودلاجان توسط يهودي‌ها ايجاد شد، اما اكنون بسياري از آن‌ها از بين رفته‌اند.
ناظم الاطباء که بود؟
دکتر میرزا علی‌اکبرخان نفیسی ملقب به ناظم الاطباء کرمانی(دانش آموخته مدرسه طب دارالفنون) پزشک، ادیب و دانشمند ایرانی از برجسته‌ترین پزشکان اواخر عهد قاجار محسوب می‌شود که به صورت خستگی ناپذیر به مداوای بیماران اشتغال داشت و هرگاه که فراغتی حاصل می‌کرد در تخصص پزشک یا فنون دیگر به تألیف و ترجمه نیز می‌پرداخت.
وی گذشته از آن که مدت پنجاه و هفت سال تمام، شب و روز به مداوای بیماران اشتغال داشت و حتی این وظیفه را تا پایان عمر خویش که ناتوان شده بود، ادامه داد و هرگاه فراغتی حاصل می‌کرد، به تألیف و ترجمه می‌پرداخت.
شاخص‌ترین اثر وی در زمینه علوم غیرپزشکی، کتاب بزرگ فرهنگ نفیسی معروف به فرهنگ ناظم‌الاطبا می‌باشد که شامل چهار جلد بزرگ است. ناظم‌الاطبا برای گردآوری این فرهنگ بیش از ۲۵ سال رنج برد و فرهنگِ وی که به روزگارِ رضاشاه چاپ و پخش شد تا پیش از فرهنگِ دهخدا جامع‌ترین فرهنگی بود که برای زبانِ پارسی نوشته شده‌است؛ چه این فرهنگ دربردارنده ۱۵۸ هزار و ۴۳۱ واژه است که در این میان، ۵۸ هزار و ۸۷۹ واژه آن نیز یکسره پارسی‌اند.