جشن مهرگان یکی از جشن‌های مهم و سنتی ایرانی است که در اوایل مهرماه (معادل سپتامبر یا اکتبر در تقویم میلادی) جشن گرفته می‌شود. این جشن به مناسبت فصل پاییز برگزار می‌شود. در جشن مهرگان، افراد به همراه خانواده و دوستان خود به کنار هم جمع شده و از طبیعت زیبای پاییز لذت می‌برند. در این جشن معمولاً غذاهای سنتی ایرانی مانند کله پاچه، آش، کباب و… سرو می‌شود و مردم به گذشته و سنت‌های خود یاد می‌کنند. جشن مهرگان در فرهنگ ایران باستان جایگاه ویژه‌ای دارد و از جشن‌های مهم ایرانیان بعد از نوروز به شمار می‌رود.
تاریخ جشن مهرگان در تقویم 1403
تاریخ دقیق جشن مهرگان در تقویم شمسی برابر با : سه شنبه 10 مهر 1403
تاریخ دقیق جشن مهرگان در تقویم میلادی برابر با: 1 اکتبر 2024
تاریخ دقیق جشن مهرگان در تقویم قمری برابر با: 28 رببیع الاول 1446
جشن مهرگان چیست؟
ايرانيان در دوران باستان، مراسم و جشن‌های بسياری داشته‌اند و هرماه جشنی برپا می‌کردند؛ در تقویم باستانی ایران، تمامی سی روز ماه، نام‌های خاصی داشتند و در همه ماه‌ها، نام روزی از ماه كه با نام خود ماه مطابقت داشت، مبارک بود و آن روز جشن گرفته می‌شد. در این میان سه جشن نوروز، مهرگان و سده از بزرگ‌ترین جشن‌های ملی به شمار می‌رفتند که در برخی مناطق همجوار ایران و حتی با آمدن اسلام در ایران نیز رایج بودند.
مهرگان، که بعد از نوروز دومین جشن مهم ایرانیان بود، هر ساله در ابتدای پاییز برگزار می‌شد. در واقع، در تقویم اوستایی، سال به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم می‌شد؛ که نوروز جشن آغاز فصل تابستان بزرگ و شروع گرما و مهرگان، جشن آغاز زمستان بزرگ و شروع سرما، به شمار می‌رفته است. مهرگان به دو جشن تقسیم می‌شد؛ مهرگان کوچک که در ۱۶ مهر برگزار می‌شد و متعلق به خواص بود و مهرگان بزرگ که در ۲۱ مهر برای عوام برگزار می‌شد.
همان طور که گفتیم جشن مهرگان هر ساله از روز ۱۶ مهر شروع می‌شد و تا ۲۱ مهر ادامه داشت. در واقع آغاز فصل پاییز و شروع سرما موعد برگزاری این مراسم باشکوه بود؛ اما امروز زرتشتیان مهرگان را در ۱۰ مهر جشن می‌گیرند و این اختلاف در مورد همه جشن‌های ایرانی وجود دارد دلیل آن نیز این است که گاه‌شمار باستانی در دوره ساسانیان گاه‌شمار یزدگردی بوده است که تقریبا به گاه‌شمار خورشیدی امروز نزدیک است.
در گاه‌شمار یزدگردی جشن‌های ایرانی و همه مناسبت‌ها ثابت بوده‌اند؛ اما بعد از اسلام این گاه‌شمار از بین می‌رود. در گاه‌شمار باستانی ایران تمام ماه‌ها ۳۰ روز داشتند حال آنکه در تقویم امروزی، ماه‌هایی که در نیمه اول سال قرار گرفته‌اند، ۳۱ روز دارند که این اختلاف ۶ روزه باعث شده است تاریخ شروع جشن مهرگان از ۱۶ مهر به ۱۰ مهر منتقل شود.
در مورد علت برپایی این جشن و نام‌گذاری آن به مهرگان در منابع تاریخی، مطالب متعددی آمده است. برخی نام مهرگان را به مهر یا میترا نسبت می‌دهند. مهر از ايزدان مهمی است که نام او در اوستا آمده و با دوستی و رعايت عهد و پيمان گره خورده و طرفدار راستی و درستی و دشمن دروغ معرفی شده است. از آن جا که الهه مهر از اعتبار و اهمیت والایی برخوردار بوده، در این روز باشکوه‌ترین جشن‌ها برگزار می‌شد. این جشن را در قدیم «متراکانا» می‌گفتند و بعدها به نام «مهرگان» خوانده شد. پس از اسلام نیز به آن «مهرجان» گفتند.
عده‌ای واقع شدن روز مهر در ماه هم‌نامش را دلیل جشن گرفتن آن دانسته‌اند. دلیل دیگری که به این جشن مهرگان می‌گویند و بیشتر معتبر است، قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون است. مسعودی در كتاب مروج الذهب درباره پيدايش مهرگان نوشته است:
به اعتقاد ايرانيان، يكی از پادشاهان ظالم ايران كه مدتی فرمانروايی كرد، مهر نام داشت و ستمگر بود و چون جان داد، جشن گرفتند. نام وی مهر بود و چون جان داد، مهرجان داد گفتند و اين روز را روز اول زمستان ناميدند.
بلعمی نام مهرگان را مربوط به ماه مهر می‌داند:
چون كاوه تاج بر سر افريدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افريدون بر تخت نشست، عدل و داد بگستريد و مهر او اندر جهان منتشر شد.
شعر جشن مهرگان
جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران بازتاب پیدا کرده است و اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیار قرار می‌دهند. شاعرانی همچون فردوسی، رودكی، فرخی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری در دیوان خود در مورد این جشن شعر سروده‌اند.
رودکی:
ملكا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد
جز به‌جای ملحم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد
مورد به‌جای سوسن آمد باز / می به‌جای ارغوان آمد
تو جوانمرد و دولت تو جوان / می به بخت تو جوان آمد
منوچهری دامغانی:
آمد خجسته مهرگان جشن بزرگ خسروان / نارنج و نار و اقحوان، آورد از هر ناحیه
مهرگان آمد، در باز گشاییدش / اندر آرید و تواضع بنماییدش
تا وقت مهرگان همه گیتی چو زر بود / از آب تیر ماهی و از باد مهرگان
دیوان خاقانی شروانی:
من سپهرم کز بهار باغ، شب گم کرده‌ام / روز نور آیین، ترنج مهرگان آورده‌ام
عید رسید و مهرگان، باد و جنیبه بر اثر / هر دو جنیبه هم عنان در گرو تکاروی
نوروز دو اسبه یک سواری است / کاسیب به مهرگان بر افکند
دیوان فرخی سیستانی:
خجسته بادت و فرخنده، مهرگان و به تو / دل برادر شاد و دل عدوت کباب
به گشاد مهرگان در اقبال بر جهان / ذفرخنده باد بر ملک شرق مهرگان
مهرگان آمد و سیمرغ بجنبید از جای / تا کجا پر زند امسال و کجا دارد رأی