یکی از اشعار پر مغز زبان فارسی، شعر “سخن” نظامی گنجوی است که در کتاب فارسی ششم ابتدایی، در صفحه ۳۰ آورده شده است. در این نوشته از دیبامگ قصد داریم معنی شعر سخن فارسی ششم، معنی، مترادف و متضاد کلمات، آرایه های آورده شده در هر بیت و مفهوم کلی این شعر را بیان کنیم.
معنی ابیات شعر “سخن” فارسی ششم ابتدایی
۱- با اینکه سخن به لطف آب است ◈※◈ کم گفتن هر سخن، صواب است
معنی: با این که سخن مانند آب باطراوت و لطیف است اما درست آن است که کمتر حرف بزنیم.
کلمات مهم:
- لطف: پاکی ، زلالی
- صواب: درست بهتر ، شایسته
۲- آب ارچه همه زلال خیزد ◈※◈ از خوردن پر، ملال خیزد
معنی: اگرچه آب، صاف و گوارا است، زیاد نوشیدن آن، سبب آزردگی و ناراحتی میشود.
کلمات مهم:
- ارچه: اگرچه
- زلال: پاک ، صاف
- ملال: رنج ، سختی
۳- کم گوی و گزیده گوی، چون دُر ◈※◈ تا ز اندک تو، جهان شود پر
معنی: کم حرف بزن اما سخنان پسندیده و ارزشمند بگو تا سخنان ارزشمند تو همه‌‌ی جهان را فراگیرد.
کلمات مهم:
- گزیده: خلاصه کم و کوتاه است
- دُر: مروارید
- ز: مخفف از
آرایه:
سخن کم به مروارید تشبیه شده است. / آرایه تضاد بین اندک و پر
۴- لاف از سخن چو دُر توان زد ◈※◈ آن خشت بود که پر توان زد
معنی: انسان باید به خاطر سخنان ارزشمند و پسندیده به خودش افتخار کند زیرا سخن بیهوده مانند خشت بی‌ارزش است که فراوان دیده میشود.
کلمات مهم:
- لاف زدن: دروغ ، خود ستایی ، ادعا کردن
آرایه:
آرایه تضاد بین دُر و خشت
مفهوم این بیت:
سخن کوتاه مثل دُر (مروارید) ارزشمند است؛ ولی سخن زیاد مثل خشت، فراوان و بی ارزش است.
۵- یک دسته گل دِماغ پرور ◈※◈ از خرمن صد گیاه، بهتر
معنی: یک دسته گل خوشبو که به روح و جان انسان طراوت و شادابی می‌‌بخشد . از دسته‌ی انباشته شده‌ی صد گیاه بهتر است .
کلمات مهم:
- دِماغ پرور: خوشبو
- خرمن: دسته ، توده
آرایه:
آرایه تضاد بین یک و صد
معنی کلمات شعر سخن
- صواب: درست، شایسته
- ملال: ناراحتی، اندوه
- دُر: مروارید
- لاف: سخن بیهوده، گزافه گویی
- خشت: آجر گلی خام نپخته
- دماغ: مغز، هوش
- خرمن: توده‌ی انباشته شده
- گزیده: انتخاب شده
- ارچه: اگرچه
- اندک: کم
- ز: مخفف از
- لطف: نرمی، ظرافت
- زلال: صاف، پاک
- دِماغ پرور: خوشبو
مخالف و متضاد کلمات در شعر سخن فارسی ششم
- صواب ≠ ناصواب، نادرست
- ملال ≠ خوشحالی
- اندک ≠ پر
- دُر ≠ خشت
- دِماغ‌پرور ≠ بدبو
- زلال ≠ کِدِر
هم خانواده ها در شعر سخن فارسی ششم
- منابع: منبع
- هلاک: هلاکت ، مهلک
- قصد: مقصود ، قاصد
- خاطره: خاطرات ، خاطر
- عارض: عرض ، عرضه
- همراهان: همره ، همراه
پیام درس شعر سخن فارسی ششم
نظامی در این شعر به انسان ها توصیه میکند که بدون فکر حرف نزنند؛ یعنی اول فکر کنند و بعد سخنانی بگویند که با ارزش هستند ؛ زیرا سخن سبب آشکار شدن شخصیت انسان ها میشود؛ بنابراین باید از سخنان بیهوده و بی ارزش دوری کرد.
جواب سوال های خوانش و فهم شعر سخن صفحه ۳۱ فارسی ششم
۱) منظور از بیت «کم گوی و گزیده گوی چون دُر / تا ز اندک تو جهان شود پر» چیست؟
پاسخ: مرواریدها به دلیل کمیابی با ارزش و گران‌بها می باشند و همه به دنبال جمع آوری و نگهداری آنها هستند. تو نیز کمتر صحبت کن تا مردم مانند مروارید برای کلمات شما ارزش قائل شوند و آنها را جمع آوری و حفظ کنند.
۲) با توجه به نشانه گذاری ها، بیت زیر را بخوانید. به نظر شما خواندن کدام یک صحیح است؟ با دلیل بیان کنید:
«لاف از سخن، چو در توان زد / آن خشت بود که، پر توان زد»
«لاف از سخن چو در، توان زد / آن خشت بود که پر، توان زد»
پاسخ: «چو در» که بعد از «سخن» آمده است، صفت است و «سخن» موصوف؛ میان موصوف و صفت «،» قرار نمی‌گیرد.