ربنای استاد محمدرضا شجریان، اثری ماندگار و ارزشمند در فرهنگ و هنر ایران‌زمین، جایگاهی ویژه در دل‌های ایرانیان دارد. این نیایش دلنشین، سال‌هاست که به عنوان آوای افطار در ماه مبارک رمضان، زینت‌بخش خانه‌های ماست. با این حال، ربنای شجریان صرفاً یک قطعه‌ی صوتی زیبا نیست، بلکه دارای تاریخچه‌ای غنی و ویژگی‌هایی منحصر به فرد است که آن را متمایز می‌سازد. در این مقاله از دیبامگ، برآنیم تا به بررسی تاریخچه‌ی شکل‌گیری این اثر، ویژگی‌های موسیقایی و معنوی آن، و نیز جایگاه والایش در فرهنگ ایرانی و درنهایت نگاه دیگران به این اثر زیبا بپردازیم.
متن ربنای شجریان
پخش‌کننده صوت
دانلودمتن کامل آیه‌هایی که این دعاها از آن‌ها استخراج شده در ادامه آمده‌اند. در ربّنای شجریان، هر آیه از ابتدای ربّنا تا آخر آیه خوانده می‌شود.
ربّنای نخست:
﴿رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ﴾(سورهٔ آل‌عمران-آیهٔ ۸)
بار الهیٰ، دل‌های ما را به باطل میل مده پس از آنکه به حق هدایت فرمودی، و به ما از لطف خویش اجر کامل عطا فرما که همانا تویی بخشندهٔ بی‌منّت.
ربّنای دوم:
﴿إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾(سورهٔ مؤمنون-آیهٔ ۱۰۹)
زیرا شمایید که چون طایفه‌ای از بندگان صالح من روی به من آورده و عرض می‌کردند بار الهیٰ ما به تو ایمان آوردیم، تو از گناهان ما درگذر و در حق ما لطف و مهربانی فرما که تو بهترین مهربانان هستی.
ربّنای سوم:
﴿إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا﴾(سورهٔ کهف-آیهٔ ۱۰)
آنگاه که آن جوانان کهف (از بیم دشمن) در غار کوه پنهان شدند، از درگاه خدا خواستند: بار الهیٰ تو در حق ما به لطف خاص خود رحمتی عطا فرما و بر ما وسیلهٔ رشد و هدایتی کامل مهیا ساز.
ربّنای چهارم:
﴿وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾(سورهٔ بقره-آیهٔ ۲۵۰)
چون آن‌ها در میدان مبارزه جالوت و لشکریان او آمدند، از خدا خواستند که بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما.
تاریخچه ربنای شجریان
«ربّنا» یا «ربّنای شجریان» یکی از آثار برجسته محمدرضا شجریان است. استاد شجریان یکی از موسیقی‌دانان و خوانندگان برجستهٔ موسیقی سنتی ایرانی بود. او در میان طرفدارانش به عنوان «استاد آواز ایران» و «خسرو آواز ایران» شناخته می‌شود. بسیاری از ایرانیان او را به عنوان مهم‌ترین چهرهٔ موسیقی ایرانی و یکی از نمادهای بارز فرهنگ و موسیقی ایران می‌شناسند. شجریان همچنین دارای شهرتی جهانی است. او از بنیاد آقاخان، جایزهٔ خداوندگار موسیقی را دریافت کرده و نامزد جایزه گرمی نیز بوده است. یکی از معروف ترین آثار محمدرضا شجریان، ربّنا است.
ربّنای شجریان شامل چهار دعا از آیات قرآن می‌باشد و در دستگاه سه‌گاه اجرا شده است. تمامی دعاها با عبارت «ربّنا» آغاز می‌شوند. این اثر در تیرماه سال ۱۳۵۸ ضبط شده و به مدت ۳۰ سال جزو برنامه‌های اصلی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در ماه رمضان بوده است. همچنین، این اثر در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶ در فهرست آثار معنوی (ناملموس) ایران با شماره ۱۳۹۶ به ثبت رسید.
به گفته شجریان، به دلیل اینکه پیش از او سید جواد ذبیحی مناجاتی با عنوان «ربنا» خوانده بود و مردم سال‌ها به شنیدن آن در زمان افطار عادت کرده بودند، او تصمیم گرفت ربنای جدیدی را با اضافه کردن دو آیه از قرآن بسازد و آن را در یکی از استودیوهای رادیو ایران ضبط کند. انگیزه اصلی او از ضبط این اثر، آموزش آن به هنرجویانی بود که قرار بود در مراسم پیش از افطار صدا و سیما مناجات بخوانند. محمدرضا شجریان این دعا را به عنوان یک نسخه تمرینی برای آموزش و تمرین شاگردانش اجرا کرد.
ویژگی‌های موسیقایی ربنای شجریان
شجریان در اجرای ربنا از دستگاه سه‌گاه استفاده کرده است. در برخی قسمت‌ها، موسیقی به دیگر دستگاه‌ها و آوازهای ردیف موسیقی ایرانی، از جمله آواز افشاری و گوشهٔ عراق، پرده‌گردانی می‌کند، اما در نهایت به سه‌گاه بازمی‌گردد. این اثر در نوار “به یاد پدر” که محمدرضا شجریان ضبط کرده، منتشر شده است.
این اجرا تقریباً بدون تحریر است و به جز چند نت، عمدتاً با استفاده از غلت و ویبراسیون اجرا شده است. ربنای شجریان از نت‌های سی بمل آغاز می‌شود و سپس به دو اوج می‌رسد (در خط حامل کلید سل) و در اطراف این نت‌ها گردش می‌کند تا به نت می بمل به عنوان بالاترین نت خود برسد.
ربنای شجریان از نگاه دیگران
راغب مصطفی غلوش: از قاریان نامدار مصری که در سفرش به ایران ربنای شجریان را می‌شنود، نسخه ای از آن را برای الگو سازی در اختیار می‌گیرد اما پس از مدتی بیان می‌کند که خواندن ربنای شجریان کار هر خواننده ای نیست.
هوشنگ ابتهاج: ربنا را اثری غیر زمینی و «شاهکار بزرگ شجریان» می‌داند و می‌گوید هیچ‌کس، حتی خود شجریان نمی‌تواند این‌طور بخواند.
شهرام ناظری: ربنای استاد شجریان از نظر کیفیت اجرا بی‌نظیر است اما من همیشه دلم می‌خواست ربنای ایشان با لحن و بیان ایرانی اجرا می‌شد. اگر این اتفاق می‌افتاد می‌توانست تأثیر مهمی بر طرز بیان و لحن نسل امروز و آینده آواز ایران در چنین اجراهایی بگذارد.
غلامعلی کویتی‌پور: خواننده مطرح مذهبی، گفته‌است: «اگر کلام خدا عاشقانه خوانده شود و عاشقانه به آن گوش کنی، امکان ندارد تن و بدنت نلرزد. به‌خاطر ندارم زمانی را که «ربنا» ی استاد شجریان را شنیده باشم و از خود بی‌خود نشوم. ربنای ایشان، مثل بسیاری از آثار دیگرشان، جاودانه و جزئی از فرهنگ و هنر ماست.»
سید علی خامنه‌ای (سال ۱۳۷۰): «… آن «ربّنا» هایی که شجریان خوانده و در ماه رمضان قبل از اذان مغرب می‌گذارند، یک کار هنری است؛ یک کارِ حالی نیست؛ مناسب نیست که بعد از اذان، کسی بخواهد آن‌طور چیزی را بگذارد؛ نه، بعد از اذان، به نظرم می‌رسد که همین صدای معمولیِ مسجدیِ ما بهتر و مناسب‌تر باشد.»