هشتم (8) شوال سالروز تخریب بقیع | ماجرای روز ویرانی یا یوم الهدم چیست؟

هشت شوال، روزی است که در تاریخ اسلام یادآور یک واقعه تاسف‌بار و غم‌انگیز است؛ روزی که باغ بقیع، مقبره اهل بیت پیامبر اسلام و شخصیت‌های بزرگ اسلامی، به‌دست وهابی‌ها تخریب شد. این حادثه که به‌عنوان «یوم الهدم» شناخته می‌شود، نه تنها بر روح و روان مسلمانان آن زمان تأثیر عمیق گذاشت، بلکه هنوز نیز یادآوری اندوه و از دست دادن نمادهای مذهبی و فرهنگی در دنیای اسلام محسوب می‌شود.

این تخریب، حاکی از یک تهاجم فکری و فرهنگی به میراث اسلامی و عواطف مذهبی شیعه است. در این روز، بسیاری از مسلمانان با بیان خاطرات و روایت‌هایی از این مناسبت، به یاد آن شخصیت‌های بزرگ و ارجمند زنده می‌شوند.

در این مقاله از دیبامگ به بررسی تاریخچه این حادثه ی تاسفبار خواهیم پرداخت تا درک بهتری از تأثیرات آن بر جامعه اسلامی امروز داشته باشیم.

8 شوال یا یوم الهدم چه روزی است؟

هشتم شوال مصادف با 17 فروردین 1404 هجری شمسی، سالروز تلخ تخریب حرم مطهر ائمه بقیع (ع) به دست وهابیان آل‌سعود است. در این روز، اندیشه ارتجاعی وهابی‌گری با توجیه برداشت نادرست از دین، مضجع شریف و حرم نورانی ائمه بقیع (ع) و صحابه بزرگوار را نابود کردند و به گمان خود، سنت پیامبر (ص) را احیا نمودند.

در هشتم شوال سال 1344 هجری قمری، وهابیان حرم امامان بقیع را ویران کردند. این روز به عنوان «یوم الهدم» یا روز ویرانی شناخته می‌شود. هدف از تخریب بناها در بقیع توسط وهابیت در عربستان سعودی، از بین بردن اماکن زیارتی بود. تا آن زمان، بر روی مقبره پیشوایان و دیگر بزرگان اسلام که در مدینه دفن شده بودند، گنبدها و بناهایی وجود داشت. پس از تسلط وهابیان بر مدینه، آن‌ها نه تنها قبور را تخریب کردند، بلکه آثار موجود بر روی آن‌ها را نیز از بین بردند.

بقیع چیست؟

بقیع نخستین مزاری است که به دستور رسول اکرم (ص) توسط مسلمانان صدر اسلام تأسیس شد. ابن اثیر در این باره می‌گوید: «بقیع در لغت به مکانی وسیع که دارای درخت یا ریشه درخت باشد، اطلاق می‌شود و از آنجا که پیش از این مکان بقیع دارای درختان غرقد و ریشه‌های آن بود، پس از قطع این درختان نیز با همان نام شناخته شد.» در بقیع، نخستین کسی که از انصار به خاک سپرده شد، «اسعد بن زراره» و از مهاجران «عثمان بن مظعون» بود.

بر اساس روایت‌ها، در قرن ششم، ابن مازه در سال ۵۵۲ قمری به توصیف سه قبه در بقیع پرداخته است. اما ۲۸ سال بعد، ابن جبیر از قبه مالک به عنوان چهارمین قبه بقیع یاد می‌کند.

ابن مازه از مکانی به نام «مسجد فاطمه» نام می‌برد، در حالی که ابن جبیر آن را «بیت‌الحزن» می‌نامد و آن را به عنوان «بیت فاطمه» معرفی می‌کند. هروی نیز از این مکان با عنوان «بیت‌الاحزان» یاد کرده و آن را مدفن فاطمه زهرا (س) می‌داند.

نکته قابل توجه در گزارش‌های این قرن، معرفی خانه امیرالمؤمنین (ع) در بقیع است. هرچند در این دوره برای نخستین بار از گنبد عقیل و فاطمه بنت اسد سخن به میان آمده، اما منابع این قرن به مسجد فاطمه (س)، بیت‌الاحزان یا خانه امیرالمؤمنین (ع) اشاره‌ای نکرده‌اند.

درواقع بقیع محل دفن چهار امام مظلوم شیعه، یعنی امام حسن (ع)، امام سجاد (ع)، امام باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) است. علاوه بر این، در این مکان قبر چند تن از همسران پیامبر (ص)، عباس عموی پیامبر، فاطمه بنت اسد؛ مادر حضرت علی بن ابی‌طالب، و حضرت ام البنین؛ مادر حضرت اباالفضل العباس (ع) و برخی دیگر از شخصیت‌های بزرگ اسلام نیز وجود دارد.

ماجرای تخریب بقیع در سال 1220 و 1344 چیست؟

نخستین تخریب قبور ائمه بقیع

نخستین تخریب قبور مطهر ائمه بقیع به دست وهابیون سعودی در سال 1220 هجری، همزمان با سقوط دولت اول سعودی‌ها به دست حکومت عثمانی، اتفاق افتاد. پس از این واقعه تاریخی-اسلامی، با سرمایه‌گذاری مسلمانان شیعه و استفاده از امکانات ویژه، مراقد تخریب‌شده به زیباترین شکل بازسازی شد. با ساخت گنبد و مسجد، بقیع به یکی از زیباترین مکان‌های زیارتی و در واقع به محلی برای زیارت و سیاحت مسلمانان تبدیل گردید.

دومین تخریب بقیع

دومین و دردناک‌ترین حادثه تاریخی-اسلامی معاصر به هشتم شوال سال 1344 و پس از به قدرت رسیدن سومین حکومت وهابی عربستان مربوط می‌شود. در این سال، وهابیون به فتوای سران خود مبنی بر اهانت و تحقیر مقدسات شیعه، مراقد مطهر ائمه و اهل‌بیت پیامبر(ص) را مورد حمله‌ای وحشیانه قرار دادند و بقیع را به مقبره‌ای ویران و در واقع مهجور و ناشناخته تبدیل کردند.

ضریح‌های اولیه از چوب ساخته شده بودند و پس از اولین تخریب، از بین رفتند. سپس ضریحی از فولاد برای ائمه بقیع در اصفهان ساخته شد و بر روی قبور امامان شیعه، شامل حسن مجتبی، سجاد، محمد باقر و جعفر صادق قرار گرفت. اما پس از تخریب دوم، این ضریح نیز از محل خود برداشته شد.

در ادامه، با استناد به برخی تصاویر، مشخص شد که ضریح به تکه‌های کوچک تقسیم شده و در اطراف قبر شهدای احد نصب شده است. اما در دهه هفتاد خورشیدی، این صفحات نیز از محل خود برداشته شدند.

در این حادثه ضریح فولادی ائمه بقیع که در اصفهان ساخته شده بود و بر روی قبور امام مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق – علیهم السلام – قرار داشت، از محل خود خارج و به سرقت برده شد. این اقدام، نخستین حمله آنان به مدینه نبود. در سال ۱۲۲۱ هجری نیز آن‌ها به مدینه حمله کرده و پس از یک سال و نیم محاصره، موفق به تصرف این شهر شدند. پس از تصرف، اقدام به غارت اشیای قیمتی حرم پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – و تخریب قبرستان بقیع کردند.

بر اساس نقل‌های تاریخی، در این حمله، آن‌ها چهار صندوق پر از جواهرات زینتی شامل الماس و یاقوت و همچنین حدود یکصد شمشیر با غلاف‌های طلایی و تزئین شده با الماس و یاقوت را به غارت بردند. این حمله نیز نخستین تعرض آنان به مقدسات اسلامی نبود. صلاح الدین مختار، نویسنده و مورخ وهابی، در کتاب “تاریخ مملکه العربیه السعودیه کما عرفت” به بخشی از افتخارات وهابیت در حمله به کربلای معلی اشاره می‌کند و می‌نویسد: در سال ۱۲۱۶، امیرسعود با نیروهایی از مردم نجد، حجاز، تهامه و مناطق دیگر به سمت عراق حرکت کرد و در ماه ذی القعده به شهر کربلا رسید.

سپاه مذکور دیوارهای شهر را تخریب کرده و به زور وارد آن شدند. آن‌ها بسیاری از مردم را در کوچه‌ها، بازارها و منازل به قتل رساندند و نزدیک ظهر با غنائم و اموال فراوان از شهر خارج شدند. سپس در محلی به نام ابیض تجمع کردند. سعود خمس اموال را برداشت و باقی‌مانده را به هر پیاده یک سهم و به هر سوار دو سهم تقسیم کرد، زیرا به نظر آن‌ها این جنگ با کفار بود.

عثمان بن بشر، یکی از مورخان وهابی، درباره حمله به کربلا می‌نویسد: “… گنبد قبر امام حسین علیه السلام را ویران کردند و صندوقی که در آن جواهراتی چون زمرد و یاقوت قرار داشت را برداشتند. آن‌ها همچنین هر آنچه از مال، سلاح، لباس، فرش، طلا، نقره و قرآن‌های نفیس در شهر یافتند، غارت کردند و نزدیک ظهر از شهر خارج شدند، در حالی که حدود ۲۰۰۰ نفر از اهالی کربلا را کشته بودند.”

نکته جالب این است که مورخ مورد اشاره، کتاب خود را با عنوان “عنوان المجد فی تاریخ نجد” نامگذاری کرده و این وقایع را به عنوان نشانه‌های عظمت و شکوه وهابیت توصیف کرده است!

اما تنها شیعیان و مکان‌های مقدس آن‌ها نبودند که وهابیان آثار قدرت و شکوه خود را در آنجا به نمایش گذاشتند؛ مکه مکرمه و طائف نیز از حملات آنان در امان نماندند. “جمیل صدقی زهاوی” در مورد فتح طائف می‌نویسد: “آن‌ها حتی به کودک شیرخواره‌ای که بر سینه مادرش بود، حمله کردند و او را کشتند. گروهی که مشغول یادگیری قرآن بودند نیز به قتل رسیدند. وقتی در خانه‌ها کسی باقی نماند، به دکان‌ها و مساجد هجوم بردند و هر کس را که یافتند، حتی افرادی را که در حال رکوع و سجود بودند، کشتند. کتاب‌ها، از جمله مصحف شریف و نسخه‌هایی از صحیح بخاری و مسلم و دیگر کتب فقه و حدیث، را در کوچه و بازار پراکنده کردند و بر آن‌ها پا گذاشتند.”