سلسله قاجار (۱۱۷۴–۱۳۰۴ خورشیدی / ۱۷۸۹–۱۹۲۵ میلادی) یکی از مهمترین سلسله‌های تاریخ ایران بود که پس از زوال حکومت زندیه به قدرت رسید و تا انقراض آن توسط رضاشاه پهلوی ادامه یافت. قاجارها از ترکمانان قزلباش بودند که در زمان صفویه به ایران آمدند و در ابتدا در منطقه اران (جمهوری آذربایجان کنونی) ساکن شدند.
طایفه قاجار به دو شاخه اصلی دَوَلو (محمدحسن خان قاجار) و قویونلو (حسینقلی خان قاجار) تقسیم می‌شد. پس از کشمکش‌های طولانی، آقامحمدخان قاجار توانست رقبا را شکست دهد و سلسله قاجار را تأسیس کند.
سلسله قاجار دوره‌ای پرتنش و در عین حال تأثیرگذار در تاریخ ایران بود. در این دوره، ایران با تحولات بزرگ داخلی و خارجی روبه‌رو شد؛ از جمله جنگ‌های با روسیه، نهضت مشروطه، و نفوذ استعماری قدرت‌های اروپایی. اگرچه این دوره با از دست رفتن بخش‌هایی از ایران و نفوذ خارجی همراه بود، اما زمینه‌ساز تحولات بزرگی مانند مشروطه و ورود ایران به عصر جدید شد. انقراض قاجار و روی کار آمدن پهلوی، فصل جدیدی در تاریخ ایران گشود.
شاهان قاجار به ترتیب حکومت
۱. آقامحمدخان قاجار
(۱۱۷۴–۱۱۷۶ خورشیدی / ۱۷۸۹–۱۷۹۷ میلادی) – بنیانگذار سلسه قاجاریه
آقا محمدخان قاجار پس از کشته شدن کریمخان زند، قدرت را به دست گرفت و تهران را پایتخت خود قرار داد. این پادشاه با بی‌رحمی زیاد رقبا را از میان برداشت و ایران را متحد کرد. وی در جنگ با روسیه، گرجستان را پس گرفت اما به دلیل شورش‌های داخلی نتوانست کار را به پایان برساند. سرانجام آقا محمدخان قاجار در شوشی (قفقاز) به دست خدمتکارانش کشته شد.
۲. فتحعلیشاه قاجار
(۱۱۷۶–۱۲۱۳ خورشیدی / ۱۷۹۷–۱۸۳۴ میلادی) – برادرزاده آقامحمدخان و دومین شاه قاجار.
دوره طولانی حکومت او با جنگ‌های ایران و روسیه (۱۸۰۴–۱۸۱۳ و ۱۸۲۶–۱۸۲۸) همراه بود که منجر به عهدنامه‌های گلستان و ترکمنچای شد و بخش‌های بزرگی از قفقاز را از دست داد. هنر و معماری در دوره او رونق گرفت (مثل کاخ‌های قاجار و نقاشی‌های دیواری). فتحعلیشاه قاجار رابطه نزدیکی با روحانیون شیعه داشت و به تقویت نهاد دینی کمک کرد.
۳. محمدشاه قاجار
(۱۲۱۳–۱۲۲۷ خورشیدی / ۱۸۳۴–۱۸۴۸ میلادی)
محمدشاه قاجار پسر فتحعلیشاه بود که با حمایت روسیه به قدرت رسید. او تحت نفوذ صدراعظم خود حاج میرزا آقاسی قرار داشت. محمدشاه تلاش کرد هرات را فتح کند اما با فشار انگلیس عقب‌نشینی کرد. در دوره محمدشاه قاجار نفوذ انگلیس و روسیه در ایران افزایش یافت.
۴. ناصرالدین‌شاه قاجار
(۱۲۲۷–۱۲۷۵ خورشیدی / ۱۸۴۸–۱۸۹۶ میلادی) – طولانی‌ترین دوره پادشاهی در تاریخ قاجار
ناصرالدین‌شاه در ابتدا تحت تأثیر صدراعظم اصلاح‌طلب امیرکبیر قرار داشت (تأسیس دارالفنون، اصلاحات نظامی و اداری از اقدامات امیرکبیر بود) اما پس از قتل امیرکبیر، سیاست محافظه‌کارانه در پیش گرفت. سفرهای متعدد به اروپا انجام داد و تحت تأثیر غرب قرار گرفت. در دوره ناصرالدین‌شاه امتیازنامه رویتر (واگذاری منابع اقتصادی به انگلیس) و امتیاز تنباکو (که با فتوای میرزای شیرازی لغو شد) اتفاق افتاد. سرانجام ناصرالدین‌شاه توسط میرزا رضای کرمانی در حرم شاه‌عبدالعظیم ترور شد.
۵. مظفرالدین‌شاه قاجار
(۱۲۷۵–۱۲۸۵ خورشیدی / ۱۸۹۶–۱۹۰۷ میلادی)
مظفرالدین‌شاه پسر ناصرالدین‌شاه بود که با مشکلات مالی شدید در دوره پادشاهی‌اش روبه‌رو شد و برای تأمین هزینه سفرهای اروپایی، وام‌های سنگینی از روسیه و انگلیس گرفت. در دوره او جنبش مشروطه به اوج رسید و او مجبور به امضای فرمان مشروطیت (۱۲۸۵ خورشیدی / ۱۹۰۶ میلادی) شد و اولین مجلس شورای ملی در زمان او تشکیل شد. درگذشت او باعث تشدید اختلافات بین مشروطه‌خواهان و مستبدان شد.
۶. محمدعلی‌شاه قاجار
(۱۲۸۵–۱۲۸۸ خورشیدی / ۱۹۰۷–۱۹۰۹ میلادی)
محمدعلی‌شاه شدیدا مخالف مشروطه و طرفدار استبداد بود و با حمایت روسیه توطئه به توپ بستن مجلس (۱۲۸۷ خورشیدی) را اجرایی کرد و در نهایت با مقاومت مشروطه‌خواهان و فتح تهران توسط نیروهای بختیاری و گیلانی، به روسیه فرار کرد. وی بعدا تلاش کرد با حمایت روس‌ها به قدرت بازگردد (کودتای محمدعلی‌شاه) اما شکست خورد.
۸. احمدشاه قاجار
(۱۲۸۸–۱۳۰۴ خورشیدی / ۱۹۰۹–۱۹۲۵ میلادی)
احمدشاه آخرین پادشاه قاجار بود که در کودکی به سلطنت رسید. در دوره او ایران درگیر جنگ جهانی اول شد و بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی اشغال شد و ضعف دولت مرکزی و نفوذ انگلیس و روسیه ادامه یافت. در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، با کودتای رضاخان و تصویب مجلس، سلطنت قاجار منقرض شد و رضاشاه پهلوی به قدرت رسید. احمدشاه نیز به اروپا رفت و در آنجا درگذشت.
لطفا نظرات و پیشنهادات خود درباره این مطلب را از طریق بخش “دیدگاه” با ما و خوانندگان محترم مجله اینترنتی دیبامگ به اشتراک بگذارید.