رژیم بعث عراق، که قدرت را در دست اقلیت سنی متمرکز کرده بود، سیاستهای سرکوبگرانهای را در قبال اکثریت شیعه و اقلیت کرد اعمال میکرد. شیعیان عراق برای مدت طولانی از نظر سیاسی به حاشیه رانده شده و از نظر اقتصادی نیز در وضعیت نامطلوبی قرار داشتند. با وجود اینکه بیش از ۵۰ درصد جمعیت عراق را تشکیل میدادند، تعداد بسیار کمی از پستهای دولتی را در اختیار داشتند. صدام حسین، که در سال ۱۹۷۹ رسماً به قدرت رسید، برای مهار شیعیان رویکردی دوگانه را در پیش گرفته بود: از یک سو تلاش میکرد با توسل به احساسات عربی شیعیان (مانند اعلام تعطیلی روز میلاد امام علی (ع)) آنها را جذب کند، و از سوی دیگر به شدت مراسم مذهبی را محدود و پیادهروی اربعین را ممنوع میکرد.
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ (فوریه ۱۹۷۹) به رهبری امام خمینی (ره)، موج جدیدی از ناآرامیها و خیزشها را در میان شیعیان عراق به وجود آورد. صدام حسین انقلاب ایران را هم تهدید و هم فرصت میدید. این انقلاب تهدیدی برای برهم زدن توازن سنی-شیعه در عراق و الهامبخش شیعیان عراق بود، اما در عین حال فرصتی برای گسترش نفوذ عراق در منطقه به دلیل ضعف و بیثباتی ایران پس از انقلاب محسوب میشد. شیعیان عراق، به ویژه جنبشهای اسلامی مانند حزب الدعوه، از انقلاب ایران الهام گرفتند و آیتالله سید محمدباقر صدر را به عنوان “آیتالله خمینی عراق” برای رهبری شورش علیه رژیم بعث فراخواندند. اعتراضات در می ۱۹۷۹ در بغداد و استانهای جنوبی شیعهنشین عراق آغاز شد و برای ۹ روز ادامه یافت.
این خیزشها در عراق سابقه داشت. پیش از سال ۱۳۵۸، شیعیان عراق در فوریه ۱۹۷۷ (۱۳۵۵ شمسی) نیز دست به اعتراضاتی زدند که به “انتفاضه صفر” معروف شد. این قیام واکنشی مستقیم به ممانعت حکومت عراق از راه افتادن دستجات زیارت اربعین به سوی کربلا بود. در این انتفاضه، کاروان ۳۰ هزار نفری از نجف به سمت کربلا حرکت کرد که با برخورد شدید حکومت مواجه شد؛ ۱۶ نفر کشته، ۸ نفر اعدام و هزاران نفر بازداشت شدند. این انتفاضه، اولین قیام مردمی علیه حزب بعث بر پایه دین بود و ابهت دروغین حزب بعث را شکست.
این تاریخچه نشان میدهد که سرکوب مذهبی در عراق به تدریج به سرکوب سیاسی-انقلابی تکامل یافت. رژیم بعث از سالها قبل، با ممنوعیتها و محدودیتها، تلاش میکرد تا مراسم مذهبی شیعیان را کنترل کند. انتفاضه صفر ۱۳۵۵ (۱۹۷۷) نمونه بارز این سرکوب بود که به دلیل ممانعت از پیادهروی اربعین رخ داد و نشان داد که این ممنوعیتها میتواند به قیامهای مردمی منجر شود. با پیروزی انقلاب ایران در ۱۳۵۷، این تهدید از یک اعتراض مذهبی صرف به یک جنبش سیاسی-انقلابی با الهام از خمینی تبدیل شد. این تغییر ماهیت تهدید، واکنش رژیم را از صرفاً مذهبی به سرکوب گستردهتر و خشونتآمیزتر سیاسی-امنیتی تغییر داد. این تحول نشان میدهد که “اربعین سرخ” نقطه اوج تبدیل سیاستهای سرکوب مذهبی به سرکوب کامل جنبشهای انقلابی شیعه بود. رژیم بعث دیگر صرفاً به دنبال کنترل آیینها نبود، بلکه هدفش ریشهکن کردن هرگونه پتانسیل انقلابی بود که از دین نشأت میگرفت، زیرا آن را مستقیماً به انقلاب ایران مرتبط میدانست.
اربعین سرخ ۱۳۵۸ شمسی (۱۹۷۹-۱۹۸۰ میلادی): وقایع و سرکوب
اربعین حسینی در سال ۱۳۵۸ شمسی برابر با ۱۸ دی ۱۳۵۸ شمسی و ۸ ژانویه ۱۹۸۰ میلادی بود. این تاریخ با ۲۰ صفر ۱۴۰۰ هجری قمری مطابقت دارد. این واقعه که به “اربعین سرخ” معروف شد، به دلیل قتلعام زائران توسط رژیم بعث در این سال، برای جلوگیری از برگزاری جلسات مذهبی شیعیان به این نام خوانده شد.
جزئیات سرکوب زائران و مراسم مذهبی توسط رژیم بعث در این دوره بسیار خشن و گسترده بود. “اربعین سرخ” بخشی از سرکوب گستردهتر شیعیان در سالهای ۱۹۷۹-۱۹۸۰ میلادی بود که در آن هزاران نفر در نجف شکنجه و کشته شدند. رژیم بعث برگزاری مراسمهای مذهبی را به شدت محدود کرده و هر نوع برقراری موکب و پیادهروی به سمت کربلا را ممنوع اعلام کرده بود. گزارشها حاکی از آن است که نیروهای امنیتی عراق، خودروهای زائران را بازرسی کرده و هرگونه وسیله مرتبط با عزاداری را مصادره میکردند و حتی غذاهای آماده شده برای زائران را نیز میگرفتند. در جریان این سرکوبها، صدها نفر کشته و هزاران نفر توسط رژیم بعث دستگیر شدند.
“اربعین سرخ ۱۳۵۸ شمسی” (۸ ژانویه ۱۹۸۰) بخشی از خیزش گستردهتر شیعیان عراق در سالهای ۱۹۷۹-۱۹۸۰ بود که به “انتفاضه اول صدر” نیز معروف است. این خیزش در پی انقلاب ایران و با الهام از آن رخ داد و رهبران شیعه عراق، به ویژه آیتالله سید محمدباقر صدر، خواستار سرنگونی رژیم بعث شدند. اعتراضات در می ۱۹۷۹ در بغداد و استانهای جنوبی شیعهنشین آغاز شد و به دنبال دستگیری صدر در ژوئن، موج دیگری از اعتراضات به تحریک خواهرش، بنتالهدی، فوران کرد. سرکوبهای گسترده شامل محاصره نجف، شکنجه و اعدام هزاران نفر بود. این سرکوبها در نهایت به دستگیری و اعدام آیتالله صدر و خواهرش در آوریل ۱۹۸۰ منجر شد.
نام “اربعین سرخ” به دلیل خونریزی و قتلعام زائران در آن سال توسط رژیم بعث عراق به این واقعه داده شد. این نامگذاری به وضوح ماهیت خشونتآمیز و سرکوبگرانه اقدامات رژیم بعث را در برابر مراسم مذهبی شیعیان نشان میدهد. سریال “نجلا” نیز به ماجرای “اربعین سرخ” سال ۱۳۵۸ میپردازد که در آن رژیم بعث برای جلوگیری از جلسات مذهبی شیعیان، زائران را قتلعام کرد.
رژیم بعث، با ایدئولوژی ناسیونالیسم عربی سکولار، در برابر نفوذ انقلاب اسلامی ایران که بر پایه اسلام سیاسی شیعی بود، احساس تهدید عمیقی میکرد. سرکوب مراسم اربعین در سال ۱۳۵۸ (۱۹۸۰) و نامگذاری آن به “اربعین سرخ”، نشاندهنده عمق این تقابل ایدئولوژیک است. رژیم بعث این مراسم را نه تنها به عنوان یک تجمع مذهبی، بلکه به عنوان یک نیروی بالقوه برای انقلاب ایران در داخل عراق میدید. این سرکوب گسترده، فراتر از کنترل صرف مذهبی، تلاشی برای درهم شکستن اراده سیاسی شیعیان و جلوگیری از گسترش ایدههای انقلاب اسلامی بود. این رویداد “اربعین سرخ” را از یک حادثه محلی به یک نقطه عطف در تقابل ایدئولوژیک منطقهای تبدیل میکند و نشان میدهد که رژیم بعث تا چه حد از نفوذ انقلاب ایران بر اکثریت شیعه عراق بیمناک بود و حاضر بود برای حفظ قدرت خود، دست به خشونتهای بیسابقه بزند. این امر درک ما را از دلایل اصلی جنگ ایران و عراق عمیقتر میکند.