توافق هستهای ایران، معروف به برجام، از زمان امضای خود در سال ۲۰۱۵، همواره در مرکز توجهات سیاسی و دیپلماتیک جهان قرار داشته است. اما در دل این توافق پیچیده، سازوکاری پنهان و قدرتمند به نام مکانیسم ماشه وجود دارد که میتواند سرنوشت آن را تغییر دهد. این مکانیسم، که هدفش بازگرداندن سریع تحریمهای بینالمللی است، به یک شمشیر دولبه تبدیل شده است: از یک سو، ابزاری برای تضمین پایبندی طرفین به تعهداتشان و از سوی دیگر، سلاحی برای فشار سیاسی و نقض یکجانبه توافق. در ماههای اخیر، زمزمههای فعال شدن این مکانیسم بار دیگر به گوش میرسد و این سوال اساسی را مطرح میکند: آیا ماشه کشیده شده است؟ و اگر چنین شود، چه آیندهای در انتظار برجام و روابط بینالملل خواهد بود؟ در این مقاله، به بررسی کامل و جامع این سازوکار جنجالی و پیامدهای فعال شدن احتمالی آن میپردازیم.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism) یا اسنپ بک، یک اصطلاح مهم در روابط بینالملل و به خصوص در چارچوب توافقات هستهای است. این سازوکار، که به طور کامل از سوی ایران به عنوان یک ابزار فشار سیاسی و نقض توافق شناخته میشود، یکی از پربحثترین و پیچیدهترین موضوعات مرتبط با برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) است. مکانیسم ماشه در واقع به کشورهایی که در برجام حضور داشتند، این اجازه را میدهد که در صورت نقض تعهدات از سوی یک کشور عضو، تحریمهای بینالمللی که پیش از این لغو یا تعلیق شده بودند، به صورت خودکار و بدون نیاز به مصوبه جدید شورای امنیت سازمان ملل، مجدداً اعمال شوند.
بیشتر بخوانید: تهدید صریح عراقچی: اگر مکانیسم ماشه فعال شود، واکنش سخت ایران را خواهند دید!
چگونه مکانیسم ماشه فعال میشود؟
فرآیند فعالسازی مکانیسم ماشه، یک پروسه چند مرحلهای و طولانی است که هدف آن ایجاد فرصت برای حل و فصل اختلافات از طریق دیپلماسی است. این فرآیند به شرح زیر است:
- طرح شکایت: هر یک از اعضای برجام که معتقدند یکی از طرفین، تعهدات خود را نقض کرده است، میتواند شکایت خود را به کمیسیون مشترک برجام که متشکل از نمایندگان ایران، چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و اتحادیه اروپا است، ارائه دهد.
- بررسی توسط کمیسیون مشترک: کمیسیون مشترک ۱۵ روز فرصت دارد تا به شکایت رسیدگی کند. در این مرحله، طرفین میتوانند با مذاکره و گفتگو، اختلاف را حل کنند.
- ارجاع به وزرای خارجه: در صورتی که کمیسیون مشترک نتواند اختلاف را حل کند، موضوع به وزرای خارجه کشورهای عضو ارجاع داده میشود. این مرحله نیز ۱۵ روز طول میکشد و هدف آن دستیابی به یک راهحل سیاسی در سطح بالاتر است.
- ارجاع به هیئت مشورتی: اگر وزرای خارجه هم موفق به حل اختلاف نشوند، موضوع به یک هیئت مشورتی که شامل یک نماینده از هر دو طرف اختلاف و یک نماینده مستقل است، ارجاع مییابد. این هیئت نیز ۱۵ روز فرصت دارد تا نظر مشورتی خود را ارائه دهد.
- بازگشت به شورای امنیت: اگر هیچ یک از مراحل فوق به نتیجه نرسد و طرف شاکی همچنان معتقد به نقض برجام باشد، میتواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع دهد. در این مرحله، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامهای را تصویب کند که ادامه لغو تحریمها را تایید کند.
چرا این مکانیسم جنجالی است؟
مکانیسم ماشه، به دلیل ویژگی خاص خود، به شدت جنجالی و بحثبرانگیز است. برخلاف سازوکارهای معمول در شورای امنیت که برای تصویب هر قطعنامه جدید به ۹ رأی مثبت و عدم وتوی اعضای دائم (آمریکا، چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا) نیاز است، مکانیسم ماشه این روند را معکوس میکند. در این سازوکار، برای جلوگیری از بازگشت تحریمها، اعضای شورای امنیت باید قطعنامهای را تصویب کنند که ادامه لغو تحریمها را تایید کند. اگر چنین قطعنامهای به تصویب نرسد (مثلاً به دلیل وتوی یک عضو دائم)، تحریمها به صورت خودکار بازمیگردند.
به همین دلیل، مخالفان برجام معتقدند که این مکانیسم، به یک کشور اجازه میدهد تا با وتوی خود، تمام تحریمهای سازمان ملل را علیه یک کشور دیگر به صورت یکجانبه فعال کند.
آیا مکانیسم ماشه تاکنون فعال شده است؟
آمریکا در سال ۲۰۲۰، با وجود خروج یکجانبه از برجام در سال ۲۰۱۸، تلاش کرد تا مکانیسم ماشه را فعال کند و تحریمهای سازمان ملل را علیه ایران بازگرداند. این اقدام با واکنش شدید و قاطع سایر اعضای برجام، به ویژه چین و روسیه، و همچنین اروپا، مواجه شد.
استدلال آمریکا: دولت وقت آمریکا ادعا کرد که به دلیل عضویت سابق در برجام، همچنان حق استفاده از مکانیسم ماشه را دارد.
مخالفت اعضای برجام: سایر اعضای برجام با استناد به این موضوع که آمریکا از برجام خارج شده و دیگر عضوی از آن نیست، تلاش آمریکا را برای فعالسازی مکانیسم ماشه غیرقانونی و بیاعتبار دانستند. آنها معتقد بودند که آمریکا به دلیل خروج یکجانبه از توافق، دیگر هیچ حقی برای استفاده از سازوکارهای پیشبینیشده در آن ندارد.
در نهایت، شورای امنیت سازمان ملل به دلیل مخالفت گسترده با اقدام آمریکا، با آن همراهی نکرد و تلاش آمریکا برای فعالسازی مکانیسم ماشه به شکست انجامید.
آیا مکانیسم ماشه امروز فعال میشود؟
گزارش ها حاکی از ان است که در تاریخ ۴ مهر ۱۴۰۴ (۲۶ سپتامبر ۲۰۲۵) نشست شورای امنیت سازمان ملل برای رأیگیری درباره یک پیشنویس قطعنامه به ابتکار روسیه و چین برای به تعویق انداختن روند فعالسازی مکانیسم ماشه برگزار شده، اما این پیشنویس رأی لازم را کسب نکرده است.
به دنبال رأی نیاوردن این قطعنامه، روند بازگشت خودکار تحریمهای سازمان ملل علیه ایران آغاز شده است. گزارشها حاکی از آن است که تحریمها از بامداد یکشنبه، ۶ مهر ۱۴۰۴ (۲۸ سپتامبر ۲۰۲۵) به صورت رسمی اجرایی خواهند شد.
این تحولات پس از آن رخ داد که سه کشور اروپایی عضو برجام (فرانسه، آلمان، و بریتانیا) با ارسال نامهای به شورای امنیت، ایران را به عدم پایبندی به تعهدات خود در چارچوب برجام متهم کردند. با وجود مخالفت و استدلال ایران، روسیه و چین که این اقدام را غیرقانونی و ناشی از نقض تعهدات غرب دانستند، روند فعالسازی مکانیسم ماشه پیش رفت.
اگر مکانیسم ماشه فعال شود چه میشود؟ نتایج فعال شدن مکانیسم ماشه
با فعال شدن این مکانیسم، مجموعهای از شش قطعنامه قبلی شورای امنیت که بین سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران صادر شده بود، دوباره به اجرا گذاشته خواهد شد. این قطعنامهها شامل تحریمهای گسترده در زمینههای هستهای، موشکی، تسلیحاتی، بانکی و مالی است. همچنین، با بازگشت این تحریمها، ایران مجدداً تحت فصل ۷ منشور سازمان ملل قرار میگیرد که وضعیت بحرانی آن را نشان میدهد.