شبگرد مصری (نام علمی: Caprimulgus aegyptius)، که با نام شبگرد دشتی نیز شناخته میشود، پرندهای شبزی متوسطالجثه از خانواده شبگردان (Caprimulgidae) است. این گونه در جنوب غربی آسیا و شمال آفریقا زندگی میکند و در فصل زمستان به مناطق گرمسیری آفریقا مهاجرت مینماید. شبگرد مصری اغلب در مناطق باز، مسطح شنی یا نیمهبیابانی یافت میشود و به دلیل استتار عالیاش، تشخیص آن در محیط طبیعی دشوار است. اخیراً، این پرنده پس از حدود ۶۰ سال در استان گیلان ایران مشاهده شده که نشاندهنده اهمیت زیستگاههای طبیعی این منطقه برای گونههای مهاجر است.
ویژگیهای ظاهری و فیزیکی
شبگرد مصری پرندهای بزرگ و رنگپریده با بالهای بلند است. طول بدن آن حدود ۲۵ سانتیمتر است و رنگ پرهای آن معمولاً خاکستری-قهوهای با الگوهای استتاری است که به آن کمک میکند در محیطهای بیابانی پنهان شود. در پرواز، فاقد لکههای سفید روی بالها و گوشههای دم است که این ویژگی آن را از گونههای مشابه مانند شبگرد اروپایی (Eurasian Nightjar) متمایز میکند. چشمهای بزرگ و دهان وسیع این پرنده برای شکار شبانه حشرات سازگار شده و رنگ پر و بال کمرنگتر نسبت به شبگرد معمولی دارد. این استتار طبیعی به گونهای است که پرنده در روز بر روی زمین دراز میکشد و با خاک یکی میشود، به طوری که حتی از نزدیک هم به سختی قابل تشخیص است.
زیستگاه و توزیع جغرافیایی
این گونه عمدتاً در بیابانها و نیمهبیابانهای شمال آفریقا، از جمله مصر، و جنوب غربی آسیا پراکنده است. در ایران، شبگرد مصری به عنوان پرنده مهاجر شناخته میشود و بیشتر در مناطق جنوبی مانند جنوب ایران مشاهده شده است. با این حال، اخیراً و به طور شگفتانگیزی، این پرنده پس از ۶۰ سال در مناطق باز گیلان دیده شده است. این مشاهده همزمان با روز جهانی پرندگان مهاجر رخ داده و اهمیت گیلان را به عنوان زیستگاهی برای گونههای کمیاب برجسته میکند. در زمستان، شبگرد مصری به سمت جنوب آفریقا مهاجرت میکند و در فصلهای گرمتر ممکن است در مناطقی مانند کویت به عنوان مهاجر عبوری یا بازدیدکننده تابستانی ظاهر شود.
رفتار و شیوه زندگی
شبگرد مصری عمدتاً شبزی است و حشرات را در حال پرواز شکار میکند، به ویژه در نزدیکی چراغها یا مناطق روشن. آواز آن نرم و دوربرد است، اما نزدیک شدن به پرنده آوازخوان در بیابان اغلب چالشبرانگیز است. این پرنده معمولاً روی زمین یا زیر بوتهها استراحت میکند و در صورت احساس خطر، به سرعت پرواز میکند. در روز، با استتار خود بر روی خاک میماند و تنها در شب فعال میشود.
وضعیت حفاظت و اهمیت اکولوژیکی
شبگرد مصری در فهرست گونههای در معرض خطر قرار ندارد، اما به عنوان پرندهای مهاجر، تحت تأثیر تغییرات زیستگاهی، فعالیتهای انسانی و تغییرات اقلیمی قرار دارد. مشاهده اخیر آن در گیلان پس از شش دهه، زنگ خطری برای حفاظت از زیستگاههای طبیعی ایران است و نشان میدهد که مناطق شمالی مانند گیلان میتوانند پناهگاهی برای گونههای کمیاب باشند. سازمانهایی مانند eBird و iNaturalist مشاهدات این گونه را ثبت میکنند و پرندهنگران میتوانند در حفاظت از آن نقش ایفا کنند. این بازگشت شگفتانگیز، فرصتی برای مطالعات بیشتر و حفاظت از تنوع زیستی در ایران فراهم میکند.