کتاب سِندبادنامه یکی از کهنترین و مشهورترین آثار ادبیات فارسی است که در طول تاریخ بارها دستخوش تغییر و بازنویسی قرار گرفته است. تحریر معروفی که امروزه به نام سندبادنامه شناخته میشود، اثر محمد بن علی ظهیری سمرقندی است.
سندبادنامه: حکایات کهن در لباس فاخر نثر فنی
محمد بن علی ظهیری سمرقندی کیست؟
تحریر معتبر و شناختهشدهٔ کتاب سندبادنامه که در ادبیات فارسی بسیار مورد استناد است، توسط محمد بن علی ظهیری سمرقندی، ادیب و کاتب برجستهٔ قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری قمری، نگارش یافته است.
ظهیری سمرقندی از نویسندگان و کاتبان سرآمد روزگار خود بود و در دربار قلج طمغاج خان ابراهیم، آخرین پادشاه از سلسله آل افراسیاب در ماوراءالنهر، مقامی بلند و مورد احترام داشت. او در دیوان این پادشاه فعالیت میکرد و از جایگاه بالایی در نزد او برخوردار بود.
او در بازنویسی این کتاب، از شیوهای استفاده کرد که در آن دوره مرسوم بود؛ یعنی نثر فنی و مصنوع. این نثر با استفاده فراوان از صنایع ادبی مانند سجع، جناس، مراعات نظیر، و همچنین آراسته شدن به آیات قرآن کریم، احادیث نبوی، و اشعار و امثال فارسی و عربی، ظاهری آراسته و ادیبانه پیدا کرده است. هدف او این بود که یک داستان ساده را به یک اثر فاخر تبدیل کند.
کتاب سندبادنامه: تاریخچه و محتوا
سندبادنامه یکی از مهمترین آثار ادبی در زمینهٔ آداب کشورداری و تربیت ملوک است و از لحاظ ساختار داستانی، به کتابهایی چون کلیله و دمنه و هزار و یک شب شباهت دارد.
سیر تاریخی سندبادنامه
داستانهای سندبادنامه دارای ریشهٔ بسیار کهن بوده و گفته میشود که اصل آن از هند است. این داستانها پیش از اسلام به زبان پهلوی (فارسی میانه) ترجمه شده بود.
در دوران حکومت سامانیان، در سال ۳۳۹ هجری قمری، به فرمان نوح بن نصر سامانی، ابوالفوارس فناروزی این داستان را از پهلوی به فارسی سادهٔ دری ترجمه کرد که متأسفانه آن ترجمه اکنون در دست نیست.
شاعرانی چون رودکی سمرقندی (قرن چهارم) و ازرقی هروی (قرن پنجم) نیز نسخههای منظومی از این داستانها داشتهاند که آنها نیز از بین رفتهاند.
تحریری که امروز در دست ماست، همان بازنویسی و نثر فنی ظهیری سمرقندی است که در حدود قرن ششم هجری قمری نگارش یافته و این کتاب را به یکی از زیباترین نمونههای نثر فنی فارسی تبدیل کرده است.
ساختار و مضمون اصلی
ساختار سندبادنامه بر اساس یک حکایت اصلی است که در ضمن آن، سی و سه حکایت فرعی از زبان شخصیتهای مختلف (وزیران) نقل میشود.
داستان اصلی دربارهٔ شاهزادهای است که پس از سالها به دنیا میآید و تربیت او به سندباد حکیم سپرده میشود. شاهزاده بنا بر پیشبینی حکیم، باید هفت شبانه روز سکوت کند تا از یک خطر مرگبار نجات یابد. در طول این هفت روز، هفت وزیر که هر کدام انگیزههای متفاوتی دارند، با بیان حکایات مختلف سعی میکنند پادشاه را وادار کنند تا شاهزاده را به قتل برساند. در مقابل، یک وزیر دانا با نقل حکایتهای متقابل، شاه را از این کار بازمیدارد. این تقابل میان حکمت و مکر یا حق و باطل است که هسته اصلی کتاب را تشکیل میدهد.
موضوع محوری کتاب، آموزش علم اداره مملکت، چگونگی رفتار با رعیت، و بیان حکمتها و پندها در قالب داستان است.
اهمیت سندبادنامه در ادبیات فارسی
سندبادنامه یکی از متون کهن و تأثیرگذار در حوزهٔ ادبیات تعلیمی و اندرزی است. جذابیت داستانی و اهمیت اخلاقی و سیاسی این اثر باعث شد که در دورههای مختلف مورد توجه قرار گیرد و حتی گفته میشود که این داستانها به بسیاری از زبانهای جهان ترجمه شده است. سندبادنامهٔ ظهیری، با وجود نثر سنگین خود، به عنوان یک الگو برای نثر مصنوع در تاریخ ادبیات ایران ارزشی ویژه دارد.