در نظام حقوقی و فقه اسلامی، قراردادها و تعهدات مالی دارای ارکان و اصطلاحات دقیقی هستند که شناخت آنها برای تحلیل معاملات ضروری است. یکی از مهمترین این اصطلاحات در حوزهٔ عقود ضمان، عنوان «مضمون عنه» است. برخلاف تصور عمومی، مضمون عنه یک شخص حقیقی یا حقوقی با هویتی مشخص نیست، بلکه یک عنوان حقوقی برای نقش فردی در یک قرارداد مالی است. این مفهوم در واقع به مدیون اصلی یا همان بدهکار اولیه اشاره دارد که پرداخت دین او توسط شخص ثالثی به نام ضامن، تضمین یا بر عهده گرفته میشود.
این مطلب از دیبامگ به تحلیل کامل جایگاه، شرایط و احکام مضمون عنه میپردازد و مشخص میکند که در عقد ضمان، سرنوشت تعهد مدیون اصلی چگونه رقم میخورد.
⚖️ مضمون عنه | مفهوم «مدیون اصلی» در عقد ضمانت فقهی و حقوقی
مضمون عنه یک اصطلاح فقهی و حقوقی است که در قرارداد ضمانت (ضمان) به کار میرود و به شخص مدیون اصلی یا همان بدهکار اولیه اطلاق میشود که شخص دیگری (ضامن) تعهد او را بر عهده میگیرد.
تعریف عقد ضمانت و ارکان سهگانه
برای درک مفهوم مضمون عنه، ابتدا باید عقد ضمان را شناخت. ضمان عبارت است از اینکه شخصی، مالی را که بر عهدهٔ (ذمهٔ) دیگری است، به عهده بگیرد.
بر اساس ماده ۶۸۴ قانون مدنی ایران، در عقد ضمان سه رکن یا شخص وجود دارد:
- ضامن (متعهد): کسی که متعهد میشود دین دیگری را پرداخت کند یا انجام تعهد او را بر عهده بگیرد.
- مضمون له (طلبکار): کسی که طلبکار است و ضمانت به نفع او صورت میگیرد (صاحب حق).
- مضمون عنه (مدیون اصلی/بدهکار): شخص ثالثی که در وهلهٔ اول مدیون بوده و دین یا تعهد او مورد ضمانت قرار گرفته است.
به عبارتی بهتر، مضمون عنه همان بدهکار اصلی است که ضامن، ضمانت او را نزد طلبکار (مضمون له) میکند.
جایگاه مضمون عنه در حقوق مدنی (نقل ذمه به ذمه)
حقوق مدنی ایران و فقه امامیه، نظریهٔ «نقل ذمه به ذمه» را در عقد ضمانت پذیرفتهاند. این به آن معناست که:
- به مجرد انعقاد صحیح عقد ضمان، ذمهٔ (عهدهٔ) مضمون عنه (مدیون اصلی) بری میشود.
- دین از ذمهٔ مدیون اصلی به ذمهٔ ضامن منتقل میشود.
- پس از ضمانت، مضمون له (طلبکار) تنها حق مطالبهٔ طلب خود را از ضامن دارد و نمیتواند از مضمون عنه مطالبه کند.
نکتهٔ کلیدی: این ویژگی، عقد ضمان را از عقود دیگری مانند کفالت (تعهد به احضار شخص) و ضم ذمه به ذمه (که در فقه اهل سنت رایج است و در آن هم ضامن و هم مدیون اصلی مسئولیت دارند) متمایز میکند.
شرایط و احکام مرتبط با مضمون عنه
چندین حکم مهم حقوقی در مورد مضمون عنه وجود دارد:
- رضایت مضمون عنه شرط نیست: بر اساس ماده ۶۸۵ قانون مدنی، صحت عقد ضمان نیازمند رضایت مدیون اصلی (مضمون عنه) نیست. اگر مدیون حتی از ضمانت صورت گرفته ناراضی باشد، عقد صحیح است.
- وجود دین: برای صحت ضمان، باید دین یا تعهد بر ذمهٔ مضمون عنه ثابت و محقق باشد (هرچند ممکن است مقدار یا نوع آن در واقع مشخص باشد، حتی اگر ضامن در لحظهٔ ضمانت از جزئیات آن آگاهی نداشته باشد).
- بری شدن ذمه: چنانچه ضامن دین را به مضمون له (طلبکار) پرداخت کند، میتواند برای بازپسگیری مبلغ، به مضمون عنه رجوع کند (البته اگر ضمانت با اذن و درخواست مضمون عنه انجام شده باشد). در این حالت، مدیون اصلی (مضمون عنه) موظف به پرداخت به ضامن است.
کاربرد مضمون عنه در قراردادها
اصطلاح مضمون عنه در قراردادهای زیر کاربرد فراوان دارد:
- قراردادهای پیمانکاری: در این قراردادها، پیمانکار در قبال کارفرما موظف به انجام تعهداتی است. اگر بانک یا شخص ثالثی ضمانتنامهٔ حسن انجام کار پیمانکار را صادر کند، پیمانکار، مضمون عنه تلقی میشود.
- وامهای بانکی: در سیستم بانکی، شخصی که وام را دریافت میکند (مدیون اصلی)، مضمون عنه است و ضامن، تعهد او را نزد بانک (مضمون له) بر عهده میگیرد.
جمعبندی
در یک جمع بندی کلی میتوان گفت؛ مضمون عنه عنوانی کلیدی در عقد ضمانت است که اشاره به مدیون اصلی یا بدهکار اولیه دارد. در حقوق مدنی ایران که اصل نقل ذمه به ذمه پذیرفته شده است، به مجرد انعقاد صحیح عقد ضمان، تعهد از عهدهٔ مضمون عنه برداشته شده و به ذمهٔ ضامن منتقل میشود؛ اگرچه رضایت مدیون اصلی برای صحت ضمان شرط نیست.
در واقع، نقش مضمون عنه در این معامله، صرفاً وجود یک دین محقق است که ضامن آن را تضمین کرده و پس از پرداخت دین به مضمون له (طلبکار)، ضامن حق رجوع به مضمون عنه (مدیون اصلی) برای بازپسگیری مبلغ پرداختی را خواهد داشت. درصورت کامل نبودن این مطلب از نظر شماف میتوانید توضحیات لازم را درباره مفهوم “مضمون عنه” در بخش کامنت ها برای ما و کاربران دیبامگ بنویسید.