فضه، خادمه و کنیز حضرت فاطمه زهرا (س)، است. فضه یکی از شخصیتهای مهم و تأثیرگذار در تاریخ اسلام و به ویژه در وقایع مربوط به اهل بیت (ع) است که زندگی پرفراز و نشیبی داشته است. این مقاله، نگاهی است به زندگی این “نقره” ارزشمند که در جوار “کوثر” به طلا تبدیل شد و سرگذشت او تا آرامگاهش در دمشق را روایت میکند.
فضّه نُوبِیّه کیست؟
فضّه، کنیز و خدمتگزار مشهور حضرت فاطمه زهرا (س)، یکی از بانوان پرهیزکار صدر اسلام است که نامش با ماجرای نزول آیات قرآن و وقایع تلخ پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) گره خورده است. او گرچه در کسوت کنیزی وارد خانه علی (ع) و فاطمه (س) شد، اما با تربیت در این خاندان، به مقامی رسید که تاریخنگاران او را بانویی صاحب کمالات و اسرار دانستهاند.
ریشهها و ورود به خانه ولایت
فضه، که نام او در لغت به معنای نقره است، پیشینهای غیرعرب دارد و به نام فضّه نُوبِیّه مشهور است. درباره ریشه او اختلافاتی وجود دارد. برخی منابع او را اهل نوبه (منطقهای در جنوب مصر و شمال سودان) و برخی دیگر او را دختر پادشاه هند یا حبشه میدانند که در یکی از جنگها به اسارت درآمده و به عنوان کنیز به مدینه فرستاده شده بود.
فضه توسط پیامبر اکرم (ص) به حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) اهدا شد. رسول خدا (ص) شخصاً او را فضه نامید.
حضرت زهرا (س) با فضه همچون یک دوست و خواهر رفتار میکرد و برای اینکه کار بر او سنگین نباشد، کارها را میان خود و فضه تقسیم کرده بود: یک روز فضه کارها را انجام میداد و روز دیگر حضرت فاطمه (س).
مقام معنوی و کرامات الهی
فضه در طول سالهای حضور در خانه حضرت زهرا (س)، به کمالات روحی و معنوی بالایی دست یافت. او در ماجرای نذر سه روز روزه گرفتن حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و فرزندانشان برای بهبودی حسنین (ع)، همراه آنان بود و سهم غذای خود را در هر سه روز، به مسکین، یتیم و اسیر بخشید. آیات سوره انسان (هل أتی) در شأن این خانواده و فضه نازل شد.
یکی از مشهورترین ویژگیهای فضه این است که گفتهاند او پس از شهادت حضرت زهرا (س) تا بیست سال در بیشتر اوقات جز با آیات قرآن سخن نمیگفت و با مردم نیز به وسیله آیات کلامالله مجید ارتباط برقرار میکرد.
در برخی روایات، به دانستن علم کیمیا توسط فضه نیز اشاره شده است. برخی معتقدند این کرامت، عنایتی از جانب امیرالمؤمنین (ع) یا حضرت زهرا (س) به او بوده است.
حضور در بزنگاههای تاریخ شیعه
نقش فضه محدود به خانه حضرت زهرا (س) نبود؛ او پس از شهادت حضرت، در وقایع مهم شیعه حضوری پررنگ داشت. فضه یکی از شاهدان عینی هجوم به خانه حضرت زهرا (س) بود. در لحظات سخت، او از بانوی خود دفاع کرد و در کنار حضرت ماند.
فضه پس از شهادت حضرت فاطمه (س)، در خدمت حضرت علی (ع) و سپس حضرت زینب (س) قرار گرفت و در واقعه کربلا و در طول اسارت کاروان اهل بیت (ع) حضور داشت.
نقل شده است که در روز عاشورا، زمانی که دشمنان تصمیم به تاختن اسب بر بدن مطهر امام حسین (ع) گرفتند، فضه اجازه خواست تا با توسل به شیری که در نزدیکی بود، از این کار ممانعت کند.
همسر و نوادگان فضه
فضه پس از شهادت حضرت زهرا (س)، با تشویق و صلاحدید حضرت علی (ع) ازدواج کرد تا زندگی جدیدی را آغاز کند. فضه ابتدا با ابوثعلبه حبشی ازدواج کرد و از او صاحب یک فرزند پسر شد که بعداً درگذشت. پس از وفات ابوثعلبه، او با فرد دیگری به نام سلیک غطفان (یا ابوملیک) ازدواج کرد و از او نیز صاحب فرزندانی شد.
منابع تاریخی به پرجمعیت بودن خانواده او و همچنین صاحب کرامت بودن نوادگانش اشاره کردهاند. مشهورترین نوه او شهره، دختر مسکه، است که در کتب تاریخی به پرهیزکاری او اشاره شده است.
پایان عمر و آرامگاه فضه در شام
تاریخ دقیق وفات فضه مشخص نیست، اما گفته میشود که او سالهای آخر عمر خود را در شهر دمشق گذراند. آرامگاهی منسوب به فضه در قبرستان بابالصغیر دمشق وجود دارد که مورد توجه زائران است و نشاندهنده احترام و مقام والای او در نزد مسلمانان است.