در کتاب هشتم از مجموعه پیامهای آسمانی آمده است که اولین معلم قرآن، پیامبر اکرم (ص) بود، زیرا ایشان فهم و تفسیر واقعی قرآن را میدانست. در نتیجه، پیامبر اکرم (ص) به دلیل دریافت مستقیم وحی، وظیفه الهی تبیین احکام، و کاملترین الگو بودن در عمل، اولین و اساسیترین معلم قرآن برای امت خود بودند.
منبع وحی و معلم اول: حضرت محمد (ص) و رسالت تبیین قرآن
حضرت محمد بن عبدالله (ص) (۵۷۰–۶۳۲ میلادی / ۵۳ قبل از هجرت – ۱۱ هجری)، به عنوان آورنده و ابلاغکننده قرآن کریم، اولین، مهمترین و اصلیترین معلم قرآن برای بشریت است. نقش ایشان نه تنها در دریافت و ابلاغ آیات وحی، بلکه در تعلیم، تفسیر و تبیین مفاهیم آن، نقشی بیبدیل و محوری است که تمامی تعلیمات قرآنی پس از ایشان، ریشه در سیره و سنت او دارد.
جایگاه پیامبر (ص) به عنوان آورنده قرآن
قرآن کریم، خود، وظیفه محوری پیامبر (ص) را به عنوان معلم و مبیّن آیات الهی روشن ساخته است:
حضرت محمد (ص) فردی است که آیات قرآن از طریق وحی الهی و توسط جبرئیل امین، بر قلب مبارک ایشان نازل شد. این نزول در غار حراء آغاز شد و حدود ۲۳ سال به طول انجامید.
خداوند در سوره جمعه، هدف از بعثت پیامبر (ص) را تصریح میکند و او را در جایگاه معلمی قرار میدهد:
“او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها میخواند و آنها را تزکیه میکند و به آنان کتاب و حکمت میآموزد…” (سوره جمعه، آیه ۲).
وظیفه پیامبر (ص) صرفاً ابلاغ نبود، بلکه او موظف به تفسیر و روشن ساختن پیچیدگیها و جزئیات آیات برای مردم بود:
“… و این ذکر (قرآن) را بر تو نازل کردیم، تا آنچه را که برای مردم نازل شده، برای آنها تبیین کنی…” (سوره نحل، آیه ۴۴).
روشهای سهگانه تعلیم قرآن توسط پیامبر (ص)
حضرت محمد (ص) برای تعلیم قرآن از روشهای جامع و مؤثر استفاده میکردند که شامل سه بُعد اصلی بود:
اولین روش، خواندن آیات پس از نزول، با لحنی تأثیرگذار و آهنگین بود تا آیات در ذهن مردم تثبیت شود.
پیامبر (ص) با عمل کردن به تمامی دستورات و اخلاقیات قرآنی، معلم اخلاق بودند. فضایل اخلاقی و رفتاری ایشان، مصداق عملی آیات قرآن بود.
ایشان به سؤالات مردم پاسخ میدادند، جزئیات احکام را شرح میدادند (مانند نحوه اقامه نماز و انجام حج)، و حکمتهای نهفته در آیات را بیان میفرمودند.
معلمانی که پیامبر تربیت کرد چه کسانی هستند؟
پیامبر اکرم (ص) علاوه بر تعلیم مستقیم، شاگردانی را تربیت کردند که پس از ایشان، وظیفه معلمی قرآن را بر عهده گرفتند. این افراد، اولین نسل از قاریان، مفسران و حافظان قرآن بودند:
-
اصحاب کاتبان وحی: افرادی چون علی بن ابیطالب (ع)، زید بن ثابت، ابی بن کعب، و عبدالله بن مسعود مستقیماً زیر نظر پیامبر (ص) به نوشتن و حفظ آیات میپرداختند و از منابع اصلی انتقال قرآن به نسل بعد بودند.
-
توصیه به اهل بیت (ع): پیامبر (ص) بارها بر لزوم تمسک به اهل بیت (ع) در کنار قرآن (حدیث ثقلین) تأکید کردند، زیرا آنها را مرجع اصلی تبیین و درک عمیق مفاهیم قرآنی پس از خود میدانستند.
میراث ماندگار: سیره و سنت نبوی در تعلیم
سیره آموزشی پیامبر (ص) در تعلیم قرآن، اصول اساسی آموزش و پرورش اسلامی را پایهگذاری کرد:
-
نرمخویی در آموزش: ایشان در تعلیم بسیار صبور و مهربان بودند. خداوند در وصف ایشان میفرماید: “به سبب رحمت الهی، با مردم نرمخو شدی…” (آل عمران، آیه ۱۵۹).
-
تدرج در تعلیم: پیامبر (ص) آیات قرآن را بهتدریج و متناسب با نیازها و ظرفیتهای جامعه نازل و تعلیم میکردند و از تحمیل ناگهانی احکام سخت پرهیز داشتند.
-
تشویق به حفظ و قرائت: تشویق یاران به حفظ آیات و قرائت صحیح آن، سنت مستمر ایشان بود و اولین هستههای مکتبخانههای قرآنی را شکل داد.