شب یلدا یا شب چله، یکی از جشن‌های پرطرف‌دار و موروثی در فرهنگ و تاریخ ایران است که هر ساله در شب پایانی پاییز و آغاز زمستان برگزار می‌شود. آداب و رسوم شب یلدا، یکی از باستانی‌ترین جشن‌های ایرانی است که از دوران باستان در ایران و مناطق هم‌جوار گرامی داشته شده است.
این تحقیق مربوط به درس آزاد کتاب فارسی پایه ششم است.
فرهنگ بومی شب یلدا
تاریخچه شب یلدا
یلدا از واژه ای سریانی به معنای تولد و زایش برگرفته شده است. در باور ایرانیان باستان، تاریکی سمبل اهریمن است و از آن جایی که در طولانی ترین شب سال، تاریکی اهریمنی دیر می پاید، این شب در نظر ایرانیان منحوس و بدقدم بوده و چون فرا می رسید، آتش روشن می کردند تا تاریکی و ارواح اهریمنی و شیطانی بگریزند و نابود شوند. هم چنین مردم گرد هم جمع می شدند و تمام شب را با نوشیدن و خوردن می گذراندند و به شادی و پایکوبی و گفتگو می پرداختند.
به طور کلی، در ایران باستان برای هر مراسم و سرور آیینی، سفره ای خاص می گستردند که در آن علاوه بر آلات و ادوات نیایش همچون عطردان، آتشدان، بخوردان و غیره، محصولات خوردنی فصل و خوراک های گوناگون هم می گذاشتند و هر آنچه از میوه تازه فصل که امکان داشت و میوه های خشک در این سفره یافت می شد.
ایرانیان باستان با این اعتقاد که سپیده دم شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها طولانی تر می شوند و تابش نور ایزدی جهان را فرا می گیرد، آخرین شب پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید نامیدند و از آن زمان تاکنون، برای آن جشن بزرگی بر پا می شود و به همین دلیل، در آیین زرتشتی، به دهمین ماه سال، دی، به معنای دادار و آفریننده می گفتند که در واقع، ماه تولد خورشید بود.
ابوریحان بیرونی جشن یلدا را میلاد اکبر می نامد که منظور از آن میلاد خورشید است. در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی از روز اول دی ماه، تحت عنوان خور یاد شده است و در کتاب قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا که در لندن موجود است، این روز، خُره روز نام گرفته است و در بعضی منابع دیگر خرم روز نامیده می شود. فردوسی هم در شاهنامه، یلدا و خور روز را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران نسبت داده است.
آداب و رسوم و افسانه های مربوط به شب یلدا
ایرانیان در گذشته شب یلدا را تا طلوع اولین پرتوهای سپیده دم به انتظار باز زاییده شدن خورشید می نشستند و بعضی از آن ها هم در نیایشگاه های پیروان آیین مهر، به نیایش و دعا مشغول می‌شدند تا پیروزی خورشید و شکست اهریمن را از ایزد منان طلب کنند و شب هنگام دعای شکرانه نعمت به جای می آوردند. روز پس از شب یلدا یا همان نخستین روز دی ماه را خور روز یا روز خورشید و دی گان می نامیدند و از آن جایی که این روز تعطیل عمومی بود، به استراحت می پرداختند.
در ایران باستان، خور روز، روز برابری انسان ها بود؛ در این روز، همه، از پادشاه گرفته تا مردم کوچه و بازار، لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر بیایند و هیچکس حق دستور دادن و امر کردن به دیگری را نداشت و همه کارها داوطلبانه انجام می شد نه تحت امر و دستور از بالا.
هم چنین، در این روز جنگیدن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود؛ این موضوع را نیروهای در حال جنگ با ایرانیان هم می دانستند و در میادین جنگ، خونریزی به طور موقت متوقف می شد و در اغلب مواقع همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی تبدیل می شد.
علت این که ایرانیان باستان در روز تولد دی ماه دست از کار می کشیدند و استراحت می کردند این بوده است که آن ها نمی خواستند احیاناً مرتکب گناه یا رذالتی شوند زیرا آیین مهر، در روز تولد خورشید ارتکاب هر عمل بدی حتی کوچک را گناهی بسیار بزرگ بر می شمرد. هم چنین ایرانیان باستان، درخت سرو را مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می دانستند و در خور روز در برابر آن می ایستادند و عهد می بستند که تا سال بعد یک درخت سرو دیگر بکارند.
ایرانیان در شب یلدا باقی مانده میوه هایی را که در طول سال انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می خوردند و گرد هیزم افروخته می نشستند تا سپیده دم، بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم و باور آن ها، در این شب، تاریکی و سیاهی در اوج خود است.
آداب و رسوم شب یلدا در اقوام مختلف
بیشترین تفاوتی که بین اقوام مختلف در برگزاری مراسم یلدا مشاهده می‌شود در مورد اقلام خوراکی است که در پذیرایی‌ها و سفره شام از آن استفاده می‌کنند. مثلاً
- در کردستان، دلمه و نان سنگک
- در کرمانشاه، آجیل مشکل‌گشا، نان برنجی، شیرینی پنجره‌ای، کاک و راحت الحلقوم
- در گلستان، میوه‌های جنگلی و شیرینی‌هایی همچون کسمک
- در مازندران، غذاهای محلی مثل پلو با ماهی یا اردک یا مرغ، فسنجان با اردک یا مرغ و کوکو سبزی
- در شیراز، خرما، رنگینک و ارده شیره و کلم‌پلو و هویج‌پلو
- در خوزستان، خرما و ارده و قلیه ماهی
- مردم کهگیلویه و بویر احمد رسم زیبایی به نام «کاسه بهره» دارند که در آن برای همسایه‌های فقیر خود غذا می‌برند. همچنین با آرزوی داشتن زمستانی پربارش، در ظرف‌های بزرگ آش محلی می‌پزند و بین مردم پخش می‌کنند. غذاهای محلی این خطه از کشور عبارت است از: آش دووا، شیر برنج، آش کارده، شله بادام و شله ماش که بسته به سلیقه خانواده‌ها زینت‌بخش سفره یلدا می‌شود.
- در آداب و رسوم یلدایی مردم خراسان، تهیه و خوردن «شیرینی کف» که به صورت گروهی انجام می‌شود، طرفداران زیادی دارد. تهیه گیاه «چوبک»، جدا کردن ریشه آن، خیساندن و چند بار جوشاندن ریشه، ریختن آن در ظرف سفالی به نام «تغار» و روی حرارت قرار دادن آن، هم زدن مداوم آن به وسیله چوب‌های نازک درخت انار تا اینکه سفت شود و بافتی گز مانند پیدا کند و در پایان ترکیب آن با شیره یا شکر و تزیین «شیرینی کف» با مغز پسته یا گردو و نوش جان کردنش تماماً کاری گروهی است که همکاری مردم در تمام سنین را می‌طلبد.
- در آداب یلدایی مردم همدان «فال سوزن» وجود دارد. زنی سالمند شعرهایی را پیاپی می‌خواند، دختربچه‌ای بعد از پایان هر شعر، روی یک پارچه آب ندیده و دوخته نشده، سوزن می‌زند. حاضران در دل نیت می‌کنند و شعرها را به ترتیب به عنوان فالشان در نظر می‌گیرند.
- در خطه لرستان، جوانان و نوجوانان در شب یلدا به پشت‌بام می‌روند و با خواندن اشعار مخصوص و پرت کردن شال یا چادر به خانه همسایه، تقاضای دریافت میوه، شیرینی و آجیل می‌کنند.
علت اهمیت شب یلدا
درباره علت اهمیت شب یلدا نزد ایرانیان نظرات متفاوتی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که شب، مظهر تاریکی و وحشت است و در شب یلدا که طولانی‌ترین شب سال است، تاریکی بر روشنایی تسلط دارد، و فردای آن روز، روشنایی طولانی می‌شود و بر تاریکی غلبه می‌یابد، لذا ایرانیان، تولد دوباره خورشید و غلبه روشنایی بر تاریکی را جشن می‌گیرند.
عده‌ای دیگر معتقدند در گذشته درآمد بسیاری از مردم ایران از طریق کشاورزی بود و به همین دلیل یکی از نیازهای اساسی‌شان، نور بود. روزهای کوتاه و شب‌های بلند پاییز در کسب و کارشان تأثیر منفی می‌گذاشت و به همین جهت شب آخر پاییز که پایان شب‌های طولانی بود را جشن می‌گرفتند و شکر خدای را به جا می‌آوردند.
به هر حال ایرانیان با فرهنگ غنی و کهن خویش، مراسم شب یلدا را با توجه به آداب و رسوم و سنت‌های مناطق سکونت خود برگزاری می‌کنند و هر سال خاطره‌ای به یاد ماندنی از آن به جای می‌گذارند.
Somayeh Rahim
مردم ترک را نگفته است