به قطعه زمینی به شكل مثلث در مصب (ورودی) رود دلتا می‌‌گویند. از آنجا كه این زمینها به شكل حرف دلتای یونانی می باشند بدین نام معروف شده اند.
دلتاها حاصل بر جای ماندن مواد حمل شده توسط رودها در دهانه آنها می باشند و اشكال گوناگون دارند كه از میان آنها دلتا شكل پای پرندگان معروفتر است. دلتاها به علت داشتن خاك حاصلخیز برای كشاورزی مساعد هستند ولی در هنگام طغیان رودها در معرض خطر زیادی قرار دارند.
دلتا چیست؟
گاهی رودها، آبرفت‌های درون خود را در محل ورود آب به درون دریا (مصب) انباشته می‌‌کنند. از انباشه شدن آبرفت‌ها در دهانه یا مصب رودخانه‌ها، سرزمین‌های مثلثی شکلی به وجود می‌‌آیند که به آنها، دلتا می‌‌گویند. با انباشته شدن دائمی آبرفت‌ها، دلتاها به طور پیوسته توسعه می‌‌یابند و در آب دریا پیش می‌‌روند.
دلتاها، معمولا از خاک بسیار حاصلخیزی بهره می‌‌برند. به همین دلیل، تمدن‌های قدیمی و جدید بسیاری در اطراف این عوارض جغرافیایی شکل گرفته‌اند.
دلتا چگونه تشکیل میشود؟
یک رود را در نظر بگیرید. آب رود، از چشمه‌ها و کوهستان‌ها نشات میگیرد. این آب، بر روی زمین جریان می‌‌یابد و مسیر خود را به سمت پهنه‌های آبی بزرگ ادامه میدهد. هدف رود، رسیدن به دریا است. در مسیر حرکت از چشمه‌ها و کوهستان‌ها به سمت دریا، آب رود، مواد جامد و خردشده (رسوبات) را با خود حمل می‌‌کند.
مقداری از این رسوبات، در مسیر و بستر رود ته‌نشین می‌‌شوند. مقداری دیگر نیز راه خود را تا انتهای مسیر (محل برخورد رود به دریا یا اصطلاحا مصب رود) ادامه می‌‌دهند. سرعت جریان آب رود با رسیدن به دریا، به طور ناگهانی کاهش می‌‌یابد. این کاهش ناگهانی، باعث ته‌نشینی مواد جامد موجود در آب میشود.
به این ترتیب، لایه‌هایی از مواد رسوبی در محل برخورد رود به دریا به وجود می‌‌آید. ضخامت و گستره این لایه‌ها، به مرور زمان بیشتر شده و باعث پیشروی خشکی به سمت دریا میشود. البته، جریان رود، به شکل شاخه‌ای در خشکی‌های جدید ادامه می‌‌یابد. به این ترتیب، اگر از نمای بالا به مصب رود نگاه کنیم، یک سرزمی‌ن مثلثی و شاخه‌ای را می‌‌بینیم. این سرزمی‌ن مثلث شکل، دلتا نام دارد.
دلتا وقتی تشكیل می گردد كه تراكم رسوبات رودخانه بیشتر از عمل آب باشد. بسیاری از دلتاها در محل ریزش رودخانه به دریاهایی كه دارای جزر و مد ضعیف بوده یا در آنها جزر و مد صورت نمی گیرد تشكیل می شوند.
شكل دلتا در طول زمان بسیار تغییر می یابد، زیرا هر یك از شاخه های رودخانه بر اثر عمل ته نشین سازی، بستر خود را بالا می آورد و سدهایی در هر كناره ایجاد می كند و در مواردی آب به تمام حواشی مسلط می گردد، طغیان رودخانه نیز موجب پیدایش شكافها در دیواره های دلتا می گردد و در نتیجه جریان آب جدیدی در آن شكافها برقرار می شود.
تقسیم بندی دلتا برحسب شكل هندسی
دلتا را می توان بر حسب شكل هندسی آن به دو نوع تقسیم كرد:
دلتاهایی كه از قدرت تخریب پذیری بالا برخوردارند
در دلتاهایی با قدرت تخریب پذیری بالا، انشعابات جریانی رود مسدود نیستند و امواج و جریانهای جزر و مدی سبب برگشت مواد تخریبی رودخانه می شوند. بدین ترتیب این مواد میل دارند كه به همان وضع اولیه خود باقی بمانند.
از تجمع مواد در این وضع دلتاهایی با قدرت تخریبی بالا ایجاد می شود. جریان قوی امواج ساحلی سبب برگشت سریع مواد تخریبی شده، باعث مسطح و هموار شدن دلتاهایی می شود كه تحت نفوذ این امواج قرار دارند.
دلتاهای با قدرت سازندگی زیاد
دلتاهایی با قدرت سازندگی، بر اثر تامین مواد تخریبی فراوان حاصل از رودخانه ایجاد می شوند. در جایی كه مواد تخریبی رودخانه درشت دانه باشد، دلتاهای چند بخشی تشكیل می شود كه هر كدام به صورت بادبزن است. این دلتاها شكل متراكم داشته، انشعابات آنها مرتباً در حال تغییر است.
شكل دیگر از دلتاهای با قدرت سازندگی بالا دلتاهای منشعب یا پای پرنده ای شكل است و وقتی ایجاد می شوند كه یك رودخانه مقدار زیادی مواد رسوبی دانه ریز خود را رها سازد. این دلتاها انشعبات خود را به اطراف دائم تغییر می دهند. بر اثر امواج در این دلتاها خاكریزهای كوچكی پدید می آیند ( مثل رودخانه می سی سی پی )
معروف ترین دلتاها عبارتند از:
- دلتای نیل در دریای مدیترانه
- دلتای می سی سی پی در خلیج مکزیک
- دلتای رود زرد در دریای بوای
- دلتای گنگ براهماپوترا در خلیج بنگال
انواع دلتا چیست؟
معیارهای مختلفی برای دسته‌بندی انواع دلتا وجود دارد که از متداول‌ترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
بر اساس عامل کنترل کننده
- «دلتای تحت کنترل موج» (Wave Dominated Delta)
- «دلتای تحت کنترل جزر و مد» (Tide Dominated Delta)
- «دلتای تحت کنترل رود» (River Dominated Delta)
- «دلتای گیلبرت» (Gilbert Delta)
- «خورِ رودخانه‌ای» (Estuary)
بر اساس شکل
- «دلتای قوسی» (Arcuate Delta)
- «دلتای هلالی» (Cuspate Delta)
- «دلتای پنجه مرغی» (Bird Foot Delta)
- «دلتای معکوس» (Inverted Delta)
حالت‌های خاص
- «دلتای خشکی» (Inland Delta)
- «دلتای متروکه» (Abandoned Delta)
دلتاهای معروف ایران
دلتای بزرگ گرگان رود
این دلتا در سواحل استان گلستان از استانهای سواحل شمال كشور قرار دارد. رودخانه گرگان با آورد بده متوسط 447 میلیـون مترمكعب و غلظت رسوبی تا 5 كیلوگرم در مترمكعب، وارد ساحل شرقی دریای خزر میشود.
دلتای گهرباران (نكا رود)
این دلتا در مصب رود نكا در استان مازندران قرار دارد. دلتای مذكور از اشكال برجسته فعالیـت آبهـای جـاری در ساحل خزر محسوب می شود.
دلتای سفیدرود
دلتای سفیدرود بزرگترین دلتای ایرانی در سواحل جنوبی دریای خزر است كه طی دو میلیون سال گذشته شـكل گرفتـه اسـت .به دلیل بسته بودن دریای خزر، روند دلتاسازی آن با دریاهای آزاد متفاوت است
دلتای زرینه رود
دلتای زرینه رود با وسعتی بالغ بر 1000 كیلومتر مربع در جنوب شرق دریاچه ارومیه و در محل تلاقی زرینه رود و سیمینه رود واقـع گردیده است.
دلتای هیرمند
رودخانه هیرمند به عنوان مهمترین رودخانه در شرق كشور كه از كوههای هندوكش افغانستان سرچشمه میگیرد، با آورد متوسط سالانه 4,6 میلیارد مترمكعب در نهایت به هامون سیستان میریزد.
دلتای زاینده رود
این دلتا در حوضه باتلاق گاوخونی قرار دارد. حوضه باتلاق گاوخونی از طرف جنوب و غرب به كوه های زاگـرس و هفـت تنـان محدود میشود و به سبب نزدیكی به كوههای زاگ س بارش قابل توجهی را دریافت می‌كند.
دلتای میناب
این دلتا در شرق استان هرمزگان قرار گرفته و دلتای آن نتیجه فعالیت رودخانه میناب است. بر روی این رودخانـه سـدی سـاخته شده است كه آبهای جاری از بالادست حوضه آبریز در آن ذخیره و مورد استفاده قرار میگیرد.
دلتاهای جلگه ساحلی دریای عمان
مطالعات نشان میدهد كه دلتاها جزو مهمترین ویژگیهای ریختشناسی این منطقه است و توسعه آنها در سواحل دریای عمـان به قدری چشمگیر است كه قسمت هایی از جلگه ساحلی كنونی، در نتیجه به هم پیوستن حاشیه كناری دلتاهای مجاور هم ایجاد شده است.
علاوه بر دلتاهای مذكور، دلتاهای زیادی در كشور وجود دارند كه از جمله آنها میتوان به دلتای اروند رود در جنوب غرب كشور و دلتای بندر خمیر در مجاورت جزیره قشم اشاره نمود.