در تاریخ اسلام، شخصیتهای بسیاری وجود داشتهاند که اسبهایشان نیز به دلیل ارتباط با وقایع مهم تاریخی یا ویژگیهای خاص خود، شهرت یافتهاند. با این حال، در مورد برخی از این شخصیتها، اطلاعات مربوط به اسبهایشان در هالهای از ابهام قرار دارد. این مقاله به بررسی نام اسب مختار ثقفی، یکی از شخصیتهای برجسته تاریخ اسلام، با استناد به منابع تاریخی و نیز بازنماییهای رسانهای میپردازد.
نام اسب مختار در منابع تاریخی
با وجود حجم بالای ادبیات تاریخی درباره مختار، بررسی دقیق منابع موجود نشان میدهد که هیچ اشارهای به نام خاصی برای اسب مختار در آنها وجود ندارد. به عنوان مثال، جستجوی مستقیم در مقالهای جامع درباره مختار در ویکی فقه به صراحت بیان میکند: «این مقاله نام اسب مختار ثقفی را ذکر نکرده است. اطلاعات درخواستی شما در این سند موجود نیست».
به همین ترتیب، سایر مدخلهای زندگینامهای مفصل به زندگی، لشکرکشیها و حتی استفاده عمومی از اسبها در نبرد (مانند استفاده مختار از اسبها برای لگدمال کردن قاتلان امام حسین (ع) ) میپردازند، اما هیچ یک نام خاصی را به اسب شخصی او نسبت نمیدهند. این سکوت فراگیر در چندین روایت تاریخی به شدت نشان میدهد که اگر مختار اسب برجسته یا نامداری داشت، نام آن در روایتهای تاریخی اصلی که به دست ما رسیده، حفظ نشده است.
اسب مختار در سریال «مختارنامه»
سریال تلویزیونی «مختارنامه»، یک درام تاریخی بسیار تأثیرگذار تولید شده در ایران، مختار را به طور برجستهای با اسبی به نام «دلدل» به تصویر میکشد. این سریال مختار را ابتدا سوار بر یک اسب سیاهرنگ نشان میدهد که نماد ویژگیهای اولیه اوست، اما با تکامل شخصیتش و آغاز قیام عادلانه، او به سوار شدن بر یک اسب سفید باشکوه که به صراحت «دلدل» نامیده میشود، تغییر میکند.
این سریال شامل صحنههای اکشن متعددی است که مختار و اسبش در آنها حضور دارند، از جمله نبردهای شدید، پرشها و سرانجام مرگ اسب در روایت. گزارشهای پشت صحنه نیز چالشهای عملی فیلمبرداری این صحنهها، از جمله استفاده از بدلکار برای مختار و مدیریت دقیق اسبها را برجسته میکنند.
چرا «دلدل»؟ معنی و تاریخچه
نامگذاری صریح اسب مختار به «دلدل» در سریال «مختارنامه»، همراه با توضیح دستیار کارگردان درباره معنای نمادین آن، به وضوح نشان میدهد که چگونه رسانههای مردمی فعالانه یک روایت تاریخی را میسازند، نه اینکه صرفاً آن را بازتاب دهند. انتخاب نام «دلدل» تصادفی نیست؛ این نام از شهرت و اهمیت تاریخی و مذهبی عمیق خود بهره میبرد تا شخصیت مختار و آرمان او را در بازنمایی داستانی ارتقا دهد. در سریال «مختارنامه» به کارگردانی داود میرباقری، اسب مختار ثقفی «دلدل» نام دارد. انتخاب این نام برای اسب مختار در سریال به چند دلیل بوده است:
- منابع تاریخی: در برخی منابع تاریخی و روایی، از اسبی به نام «دلدل» به عنوان مرکب مختار ثقفی در واقعه قیام او یاد شده است.
- معنای مناسب: نام «دلدل» به معنای «راهوار» و «تندرو» است که با توجه به نقش اسب در نبردها و فرار از تعقیب کنندگان، بسیار مناسب به نظر میرسد.
لازم به ذکر است که نام «دلدل» از لحاظ تاریخی با پیامبر اسلام (ص) مرتبط است، نه مختار ثقفی. «دلدل» یک قاطر سفیدرنگ بود که توسط مقوقس (حاکم اسکندریه) به پیامبر (ص) هدیه داده شد. این حیوان، که در ابتدا یعفور یا عفیر نام داشت، عمر طولانی کرد و پس از وفات پیامبر (ص)، توسط ایشان به امام علی (ع) سپرده شد. در شعر فارسی و فولکلور اسلامی، امام علی (ع) اغلب با عنوان «شاه دلدل سوار» شناخته میشود، که این امر بر ارتباط تاریخی این حیوان خاص با پیامبر (ص) و جانشین ایشان تأکید میکند.
بنابراین، بستر تاریخی دلدل متمایز است و چندین دهه پیش از دوران مختار قرار دارد. این یک نمونه آشکار از ناهماهنگی زمانی است که در آن یک عنصر تاریخی از یک دوره (ارتباط دلدل با پیامبر) به عمد در دورهای دیگر (دوران مختار) برای تأثیرگذاری روایی قرار داده میشود. این فرآیند ساخت روایت، به ویژه زمانی که بسیار موفق و به طور گستردهای مصرف میشود، میتواند منجر به محبوبیت و پذیرش جزئیات تاریخی نادرست به عنوان واقعیت شود.
این گزارش بر این مکانیسم ایجاد روایت و تأثیر قابل توجه آن بر حافظه جمعی تأکید میکند و خاطرنشان میسازد که آزادی هنری با واقعیت تاریخی متفاوت است و نیاز به تمایز انتقادی از سوی مخاطب دارد. علاوه بر «دلدل»، در برخی منابع و روایتهای غیررسمی، از نامهای دیگری مانند «شهاب» و «برق» نیز برای اسب مختار ثقفی استفاده شده است.