ابولؤلؤ، با نام اصلی فیروز نهاوندی، یکی از بحثبرانگیزترین چهرههای تاریخ اسلام است که نامش با یکی از مهمترین حوادث این دوره، یعنی قتل عمر بن خطاب، گره خورده است. در طول قرون، داستان زندگی او در میان روایات تاریخی و اسطورههای مردمی دستخوش تغییرات بسیاری شده و همین امر، شناخت دقیق هویت، انگیزه و سرنوشت او را دشوار ساخته است. این نوشتار با نگاهی به منابع تاریخی، به بررسی ابعاد مختلف زندگی این شخصیت میپردازد تا تصویری واقعبینانه از مردی ایرانی ارائه دهد که اقداماتش، تاریخ را به گونهای دیگر رقم زد.
زندگینامه ابو لؤلؤ؛ از نهاوند تا مدینه
ابو لؤلؤ با نام اصلی فیروز نهاوندی(د ۲۳ ه.ق – ۶۴۴ م)، شخصیتی تاریخی است که به دلیل قتل عمر بن خطاب، خلیفه دوم مسلمانان، شهرت یافته است. زندگی او همواره در هالهای از ابهام و روایتهای متضاد قرار دارد، اما آنچه از منابع تاریخی به دست میآید، تصویر یک اسیر ایرانی با مهارتهای فنی است که سرنوشت او با یکی از مهمترین وقایع صدر اسلام گره خورده است.
پیشینه و هویت
فیروز نهاوندی اهل نهاوند بود که در جنگ با مسلمانان به اسارت گرفته شد. اطلاعات تاریخی درباره دین او پیش از اسلام متفاوت است؛ برخی او را زرتشتی (مَجوسی) و برخی دیگر مسیحی دانستهاند. او پس از اسارت به غلامی «مغیره بن شعبه»، فرمانروای کوفه، درآمد و سپس با اجازه عمر به مدینه رفت. او در مدینه به عنوان یک صنعتگر ماهر در حرفههایی چون نجاری، آهنگری و ساخت آسیاب فعالیت میکرد.
همسر و فرزندان ابو لولو
منابع اسلامی گزارش کردهاند که پس از مرگ عمر بن خطاب، فرزندش عبیدالله، کینه ایرانیان را به دل گرفت و در ابتدا، زن و دختر ابولؤلؤ را به قتل رسانید. او سوگند یاد کرد که هیچ ایرانی در مدینه را زنده نگذارد. منابع نام دخترش را به اعتبار لقب او، لؤلؤ به معنای مروارید عنوان کردهاند.
ماجرای قتل عمر و انگیزههای آن
انگیزه اصلی فیروز برای قتل خلیفه دوم موضوعی مورد اختلاف در میان مورخان است. مشهورترین روایتها به شرح زیر است:
- شکایت از خراج: گفته میشود فیروز از خراج سنگینی که اربابش (مغیره بن شعبه) بر او بسته بود، به عمر شکایت کرد، اما عمر این شکایت را نپذیرفت. این بیاعتنایی باعث خشم فیروز شد و او را به فکر انتقام انداخت.
- خشم از سیاست عمر: برخی دیگر معتقدند انگیزه فیروز، خشم او از سیاستهای عمر در قبال ایرانیان، به ویژه اسیران، و احساس انتقامجویی برای شکست امپراتوری ساسانی بوده است.
- توطئه صحابه: نظریههای دیگری نیز وجود دارد که بیان میکند قتل عمر نتیجه توطئهای از سوی برخی از صحابه ناراضی بوده و فیروز تنها ابزار اجرای این نقشه بوده است.
سرنوشت و آرامگاه ابو لولو
سرنوشت فیروز پس از قتل عمر نیز در هالهای از ابهام است. برخی منابع میگویند او پس از زخمی کردن چند نفر دیگر، خودکشی کرد. در مقابل، روایتهای دیگری نیز وجود دارد که بیان میکند او پس از این واقعه از مدینه گریخت و به کاشان رفت. وجود مقبرهای منسوب به او در کاشان، این روایت را تقویت میکند، هرچند صحت تاریخی آن محل بحث است.
فیروز نهاوندی یا ابولؤلؤ، به عنوان قاتل عمر بن خطاب، چهرهای بحثبرانگیز در تاریخ باقی مانده است که بسته به دیدگاههای مذهبی و تاریخی، روایات متفاوتی درباره او نقل میشود.