در تاریخ پربار ایران، نام دانشمندان بزرگی میدرخشد که هر کدام در رشتههای مختلف، دانش و نبوغ خود را به نمایش گذاشتهاند. یکی از برجستهترین این چهرهها، شیخ بهایی است که در دوران صفویه زندگی میکرد. او نه تنها یک عالم دینی بود، بلکه در ریاضیات، معماری و شعر نیز تبحر داشت. این مطلب، نگاهی کوتاه و جذاب به زندگی و آثار این دانشمند بزرگ خواهد داشت.
شیخ بهایی کیست؟
شیخ بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، مشهور به شیخ بهایی، یکی از بزرگترین دانشمندان و عارفان ایرانی در دوره صفویه بود. او در سال ۹۵۳ هجری قمری (۱۵۴۷ میلادی) در شهر بعلبک لبنان به دنیا آمد و در سال ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱ هجری قمری (۱۶۲۱ یا ۱۶۲۲ میلادی) در اصفهان درگذشت. شیخ بهایی در علوم گوناگونی مانند ریاضیات، معماری، نجوم، فلسفه و شعر تبحر داشت و به همین دلیل او را دانشمندی جامعالاطراف مینامند.
زندگی و تحصیلات
شیخ بهایی در خانوادهای روحانی به دنیا آمد. پدرش، عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی، از علمای برجسته شیعه بود. زمانی که شیخ بهایی ۱۳ سال داشت، به دلیل آزار و اذیت حاکمان عثمانی، خانوادهاش به ایران مهاجرت کردند. آنها به اصفهان رفتند و شیخ بهایی در آنجا زیر نظر پدرش و اساتید بزرگ آن دوره، تحصیلات خود را ادامه داد.
او سفرهای زیادی به نقاط مختلف جهان، از جمله مصر، سوریه، عراق و حجاز داشت و از محضر دانشمندان بزرگی بهره برد. این سفرها دانش او را گسترش داد و او را به یکی از بزرگترین علمای زمان خود تبدیل کرد.
آثار و اختراعات
شیخ بهایی آثار زیادی در زمینههای مختلف از خود به جا گذاشته است. برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- جامع عباسی: این کتاب، یکی از مهمترین کتب فقهی است که به دستور شاه عباس اول صفوی نوشته شده است.
- نان و حلوا: این مجموعه شعر، به سبک طنز و عرفان سروده شده و به انتقاد از ریاکاران و علمای خشکهمقدس میپردازد.
- کشکول: این کتاب مجموعهای از شعرها، حکایتها و داستانهای کوتاه است که نشاندهنده علاقه شیخ بهایی به ادبیات و فرهنگ است.
علاوه بر این، اختراعات و طراحیهای منسوب به او نیز بسیار معروف است:
- طراحی شهر نجفآباد: برخی معتقدند که شیخ بهایی در طراحی این شهر نقش داشته است.
- حمام شیخ بهایی: این حمام در اصفهان قرار دارد و گفته میشود که با یک شمع یا یک سیستم پیچیده گرمایشی کار میکرده است.
- منارجنبان: طراحی و ساخت این سازه که در اصفهان قرار دارد و با تکان دادن یک مناره، مناره دیگر را به حرکت درمیآورد، به او نسبت داده میشود.
- ساعت آفتابی: شیخ بهایی در ساخت یک ساعت آفتابی دقیق در مسجد شاه (مسجد امام کنونی) در اصفهان نقش داشته است.
کرامات و عجائب شیخ بهایی
روایتهایی در مورد شیخ بهایی گفته شده که هرچند در منابع تاریخی و با سند موثق ذکر نشدهاند؛ برای معتقدان، نشاندهنده کرامات او است. موضوع داستانها درباره تسلط او بر علوم غریبه و توانمندیهایی از قبیل زنده کردن مردگان یا تبدیل فلزات به طلا است. میتوان اینگونه احتمال داد که بهدلیل هوش و ذکاوت بالای شیخ بهایی و طرز بیان و رفتار حکمتآمیز و معماگونه، رفتارهای او برای برخی از مردم عامه، خارقالعاده تعبیر شده و در نقل داستانهای سینه به سینه، این کرامات به وی نسبت داده شده باشند.
عجایب شیخ بهایی در مهندسی آثار بهجایمانده از او نهفته است. کارکرد خاص حمام شیخ بهایی که با یک شمع گرم میشد و مهندسی خاصی که شیخ در معماری منارجنبان اصفهان به کار برده و حاصل نبوغ وی است، او را برای کسانی که از این همه نبوغ و شاهکار مطلع میشوند، عجیب و غیرقابلباور میکند.
آرامگاه شیخ بهایی کجاست؟
آدرس: مشهد، حرم مطهر امام رضا، ضلع شمالی صحن امام خمینی (ره) در زیر پوششی شیشهای قرار دارد. اگر به مشهد رفتید میتوانید از این مزار نیز دیدن کنید.
شیخ بهایی در اصفهان از دنیا رفت؛ اما مزار او در شهر مشهد قرار دارد. شاید دلیل انتقال پیکر وی به مشهد، به خواست خود او بوده است. در منابع تاریخی از سفری که شیخ بهایی با پای پیاده در جوار شاه عباس صفوی به مشهد داشته، سخن به میان آمده است. به نظر میرسد ارادت شیخ بهایی به امام هشتم، سبب این سفر وی با پای پیاده به مشهد بوده است.
نقش و تأثیر
شیخ بهایی در دربار شاه عباس اول صفوی، جایگاه ویژهای داشت. او به عنوان شیخالاسلام اصفهان، بالاترین مقام علمی و مذهبی پایتخت بود. او با دانش گستردهاش در علوم مختلف، به مهندسی و معماری نیز علاقه نشان داد و بسیاری از سازههای اصفهان را طراحی کرد.
زندگی و آثار شیخ بهایی نشان میدهد که او نه تنها یک فقیه و دانشمند، بلکه یک انسان متفکر و هنرمند بود که به همه جنبههای زندگی توجه داشت. او با تلفیق علم و عرفان، الگویی از دانشمندان اسلامی را به نمایش گذاشت که پس از قرنها، همچنان الهامبخش است.
یونسکو به پاس خدمات شیخ بهایی به جامعه انسانی در زمینه علوم ستارهشناسی، سال 2009 که مصادف با سال نجوم بود، نام شیخ بهایی را در لیست مفاخر ایران و لبنان ثبت کرد.