حتماً در کتابهای درسی، بهویژه در کتاب فارسی کلاس ششم، نام برخی از شاعران بزرگ ایران را خواندهاید. یکی از این نامهای درخشان، شیخ محمود شبستری است. او که عارف و شاعر بزرگ سده هشتم هجری و اهل تبریز بود، با اینکه عمری کوتاه داشت، توانست یکی از عمیقترین و زیباترین منظومههای عرفانی زبان فارسی را خلق کند. این شاهکار ادبی، «گلشن راز» نام دارد. در ادامه، به معرفی این شاعر بزرگ، ماجرای سرودن کتاب ارزشمندش و سایر آثار او خواهیم پرداخت.
شیخ محمود شبستری: عارفِ جوان و رازدارِ عرفان
سعدالدّین محمود بن امینالدّین عبدالکریم بن یحیی شبستری، مشهور به شیخ محمود شبستری، یکی از مهمترین عارفان و شاعران سده هشتم هجری قمری و اهل آذربایجان است. او به دلیل عمق اندیشه و بیان شیوا در مفاهیم عرفانی، جایگاهی ویژه در ادبیات صوفیانه ایران دارد.
۱. زندگی و دوران حیات
شیخ محمود شبستری حدود سال ۶۸۷ هجری قمری در قصبه شبستر، از توابع شهر تبریز (در آذربایجان)، دیده به جهان گشود. او در دورهای زندگی میکرد که ایران تحت حاکمیت ایلخانان (مغولها) بود. هرج و مرج فکری و اوضاع اجتماعی دوران حمله مغول، بر اندیشههای عرفانی او تأثیر گذاشت و موجب سفرهای او به مناطق مختلف شد.
در مورد سفرهای او اختلاف نظر وجود دارد، اما برخی منابع، سفر او به مصر، شام، حجاز، یمن و قفقاز را ذکر کردهاند. او در علوم مختلف عقلی و نقلی زمان خود به جامعیت رسید.
شیخ محمود شبستری در سن بسیار جوانی، بین ۳۳ تا ۳۸ سالگی، در حدود سال ۷۲۰ هجری قمری درگذشت. این درگذشت زودهنگام، او را در کنار عارفانی چون سهروردی و عینالقضات همدانی قرار میدهد که در عنفوان جوانی از جهان رفتند.
آرامگاه او در زادگاهش، شبستر، قرار دارد و بنا بر وصیتش، در کنار آرامگاه استادش، شیخ بهاءالدین یعقوب تبریزی، به خاک سپرده شده است.
۲. شاهکار اصلی: گلشن راز
«گلشن راز» مشهورترین و تأثیرگذارترین اثر شیخ محمود شبستری است. این مثنوی کوتاه اما عمیق، به عنوان دایرةالمعارف کوچک عرفان نظری شناخته میشود.
- چگونگی سرایش: گلشن راز در پاسخ به ۱۷ پرسش عرفانی مطرح شده توسط امیر حسینی هروی (یکی از صوفیان معروف آن زمان) سروده شد. شبستری این اثر را فیالمجلس و در مدت زمان کوتاهی به نظم درآورد.
- محتوا: این کتاب که تقریباً شامل ۱۰۰۰ بیت است، به بیان مفاهیم و اصطلاحات پیچیده عرفانی میپردازد. شبستری موضوعاتی چون فکر و تفکر، مفهوم من، نفس و روح، وحدت وجود، واصل شدن، اناالحق و دیگر مبانی تصوف را با بیانی شیوا و منطقی در قالب شعر مطرح کرده است.
- اهمیت: به دلیل ایجاز (کوتاه بودن) و محتوای غنی، شرحهای متعددی بر گلشن راز نوشته شده است که مشهورترین آنها «مفاتیحالاعجاز فی شرح گلشن راز» اثر شمسالدین محمد لاهیجی است. این شروح نشاندهنده اهمیت بسیار زیاد گلشن راز در تاریخ عرفان اسلامی است.
۳. دیگر آثار شیخ محمود شبستری
علاوه بر گلشن راز، آثار دیگری نیز به شیخ محمود شبستری منسوب است که برخی از آنها قطعی و برخی مورد تردید محققان است. آثار او معمولاً به دو دسته منظوم و منثور تقسیم میشوند:
آثار منظوم (شعر)
- سعادتنامه: مثنوی عرفانی دیگری است که شامل چهار باب درباره معرفت ذات واجبالوجود، صفات، اسماء و افعال الهی است.
- کنز الحقایق: اثری دیگر به نظم که در مباحث عرفانی است.
- منهاجالعابدین (منسوب): برخی منابع این اثر را نیز جزو آثار منظوم او آوردهاند.
آثار منثور (نثر)
- حقّ الیقین فی معرفة ربّ العالمین: رسالهای در نثر فارسی که به موضوعات عرفانی و مباحث معرفتشناسی میپردازد. این اثر نیز دربردارنده اندیشههای نظری اوست.
- مرآت المحققین: رسالهای که به معرفت نفس و خدا میپردازد و در آن مطالب عرفانی را به صورت منسجم بیان کرده است.
- مراتب العارفین (منسوب): اثری در حوزه عرفان.
- شاهدنامه (منسوب): برخی منابع آن را نیز جزو آثار او برشمردهاند.
شیخ محمود شبستری، با وجود عمر کوتاهش، توانست با «گلشن راز» خلاصهای جامع از اندیشههای عرفانی را به یادگار بگذارد که نسلهای بعدی عرفا و محققان از آن بهره بردند.