ابونصر محمد بن محمد فارابی ملقب به معلم ثانی، یکی از بزرگترین اندیشمندان و دانشمندان عصر طلایی تمدن اسلامی است که تأثیری شگرف بر فلسفه و علم پس از خود گذاشت. او نه تنها یک فیلسوف، بلکه در حوزههای موسیقی، ریاضیات، نجوم و منطق نیز متخصص بود.
معلم ثانی لقب کیست؟
معلم ثانی لقب مشهور ابونصر محمد فارابی، فیلسوف بزرگ ایرانی در قرون سوم و چهارم هجری (حدود ۲۵۹ تا ۳۳۹ هجری قمری) است. این لقب به پاس خدمات بینظیر او به احیای فلسفه یونان و تأسیس جریان فلسفه در جهان اسلام، پس از ارسطو، که به معلم اول شهرت داشت، به فارابی اعطا شده است.
1. تولد و خاستگاه (۲۵۹ هجری / ۸۷۲ میلادی)
فارابی در حدود سال ۲۵۹ هجری قمری (۸۷۲ میلادی) در ناحیهای به نام فاراب یا فاریاب در منطقه وسیع و فرهنگی خراسان بزرگ دیده به جهان گشود. این منطقه که در آن زمان جزئی از ایران محسوب میشد و امروز در جمهوریهای آسیای مرکزی قرار دارد، مهد پرورش بسیاری از اندیشمندان بزرگ اسلامی بود. نام خانوادگی «طرخانی» نیز به اصالت و نسب او اشاره دارد. اگرچه اطلاعات دقیقی از دوران کودکی و خانوادهاش در دست نیست، اما همین قدر میدانیم که او در محیطی پرورش یافت که فرصتهای اولیه برای کسب دانش را فراهم میکرد.
2. سالهای تحصیل و سفرهای علمی (عصر طلایی دانش)
فارابی جوانی خود را وقف تحصیل علم کرد. او ابتدا در حوزههای علمی مرو، که در آن زمان یکی از مراکز مهم علمی بود، به فراگیری علوم مقدماتی پرداخت. اما روح تشنه علم او را آرام نکرد و به قصد تکمیل دانش، راهی بغداد، پایتخت خلافت عباسی و بزرگترین مرکز علمی و فرهنگی جهان اسلام در آن دوره شد.
در بغداد، فارابی با محیطی آکنده از شور علمی مواجه شد. در آنجا، او نزد استادان برجستهای به تحصیل علوم مختلف، به ویژه منطق، پرداخت. از جمله اساتید او در بغداد میتوان به ابوبشر متی بن یونس اشاره کرد که از بزرگترین منطقدانان و مترجمان آثار یونانی بود. فارابی سپس برای تعمیق بیشتر در علوم منطقی و فلسفی به حران (شهری در شمال بینالنهرین، واقع در ترکیه امروزی) سفر کرد و در آنجا تحت تعلیم حکیم مسیحی برجسته، یوحنا بن حیلان قرار گرفت. این سفرهای علمی، فارابی را با عمق و ظرایف فلسفه یونانی آشنا کرد و او را در زمره معدود کسانی قرار داد که میتوانستند آثار ارسطو را به درستی درک و تفسیر کنند.
3. سبک زندگی و شخصیت
فارابی برخلاف بسیاری از فلاسفه که زندگی پر زرق و برق داشتند، به سادهزیستی، قناعت و پرهیز از تعلقات دنیوی شهرت داشت. او بیشتر عمر خود را در فقر و ریاضت گذراند و وقت خود را صرف مطالعه، تأمل، نوشتن و آموختن کرد. گفته میشود که در اواخر عمرش، پس از هجرت به حلب و اقامت در دربار سیفالدوله حمدانی، نیز همچنان به زندگی زاهدانه خود ادامه داد و تنها به چهار درهم در روز قناعت میکرد که صرف هزینههای روزمره او میشد.
4. دوران فعالیت و تألیف (بنیانگذاری فلسفه اسلامی)
دوران فعالیت علمی فارابی در واقع دوران بنیانگذاری فلسفه اسلامی است. او با تسلط بینظیر بر زبانهای عربی، فارسی، ترکی و احتمالا سریانی و یونانی، توانست میراث عظیم فکری یونان باستان را در جهان اسلام احیا کند.
او علاوه بر منطق، در حوزههای مابعدالطبیعه (متافیزیک)، طبیعیات، اخلاق، سیاست (مدینه فاضله) و حتی موسیقی صاحبنظر بود و در هر زمینه آثاری ارزشمند خلق کرد. کتاب «آراء اهل المدینة الفاضلة» (نظریههای مردم شهر آرمانی) او در فلسفه سیاسی، و «الموسیقی الکبیر» (موسیقی بزرگ) در موسیقی، از مهمترین آثار او هستند.
5. اواخر عمر و وفات (۳۳۹ هجری / ۹۵۰ میلادی)
فارابی در اواخر عمر خود به دمشق و سپس به حلب سفر کرد و مورد احترام سیفالدوله حمدانی، حاکم شیعه حلب، قرار گرفت. او در سنین بالا و در سال ۳۳۹ هجری قمری (۹۵۰ میلادی) در دمشق وفات یافت و همانجا به خاک سپرده شد.
6. چرا به فارابی معلم ثانی میگویند؟
لقب «معلم ثانی» (استاد دوم) به سه دلیل عمده به فارابی داده شد:
- بزرگترین شارح ارسطو: ارسطو، فیلسوف یونانی، به دلیل پایهگذاری علم منطق، به «معلم اول» شهرت داشت. فارابی پس از ارسطو، بزرگترین و دقیقترین شارح آثار او، بهویژه کتابهای منطقی (ارغنون) و مابعدالطبیعه (متافیزیک)، در جهان اسلام بود. فارابی با شروح ارزشمند خود، فلسفه ارسطویی را به درکی عمیقتر و نظاممندتر برای جهان اسلام رساند.
- احیاگر فلسفه در جهان اسلام: فارابی نخستین فیلسوف بزرگی است که به صورت نظاممند و فراگیر به ترجمه و تبیین حکمت یونان به زبان عربی پرداخت و فلسفه را به عنوان یک علم جامع و مستقل در جهان اسلام احیا و تثبیت کرد.
- تأسیس فلسفه سیاسی اسلامی: او با تلاش برای آشتی دادن میان آرای افلاطون (فلسفه سیاسی) و ارسطو (فلسفه منطقی و مشائی) و تلفیق آنها با الهیات و جهانبینی اسلامی، عملاً جریان فلسفی جدیدی را در تمدن اسلامی بنیان نهاد.
نتیجهگیری
لقب معلم ثانی برای ابونصر فارابی نه تنها یک عنوان افتخاری، بلکه بیانی از جایگاه رفیع او در تاریخ تفکر است. او با نبوغ خود، میراث فلسفی یونان را از فراموشی نجات داد، آن را با روح اسلام پیوند زد و با طرح مدینه فاضله، طرحی نو در فلسفه سیاسی جهان اسلام افکند. فلسفهای که فارابی بنیان نهاد، بعدها به دست شاگردان فکریاش، به ویژه ابن سینا، به اوج خود رسید و تمدن اسلامی را به یکی از درخشانترین دورههای فکری خود وارد کرد.