کتاب انوار سُهیلی یکی از مهمترین و مشهورترین بازنویسیهای ادبیات کهن فارسی است که جایگاه ویژهای در فرهنگ و داستانسرایی ایران و دیگر سرزمینها دارد. در اینجا یک مطلب کامل و توضیحی درباره این کتاب و نویسنده آن (واعظ کاشفی) ارائه شده است. دانش آموزان پایه ششم میتوانند با خواندن این تحقیق، درباره کتاب انوار سهیلی و نویسنده آن؛ واعظ کاشفی درک بهتر و کاملتری از موضوع داشته باشند.
کتاب انوار سُهیلی: شاهکار حسین واعظ کاشفی و بازآفرینی کلیله و دمنه
کتاب مشهور انوار سُهیلی توسط کمالالدین حسین بن علی بیهقی سَبزواری نگاشته شده است که بیشتر با نام واعظ کاشفی شناخته میشود. ایشان در قرن نهم و دهم هجری قمری، حدود سالهای ۸۴۰ تا ۹۱۰ هجری قمری، در دوران حکومت تیموریان میزیستند. زادگاه کاشفی، شهر سبزوار در منطقه بیهق بود. لقب “واعظ” به دلیل تبحر و مهارت بینظیر او در فن خطابه و سخنرانی به او داده شد و “کاشفی” نیز تخلص ادبی او محسوب میشود.
حسین واعظ کاشفی به واقع یکی از پرکارترین و جامعترین علمای عصر خود بود و در علوم بسیار متنوعی مهارت داشت. او نه تنها در علوم دینی مانند تفسیر قرآن (مانند کتاب مشهور «تفسیر حسینی»)، حدیث، عرفان و حکمت صاحبنظر بود، بلکه در علوم ادبی نیز برجستگی داشت. علاوه بر این، کاشفی در علومی همچون نجوم و ریاضیات نیز تخصص داشت که نشان از گستردگی دانش او دارد. زندگی کاشفی با حواشی مذهبی نیز همراه بود؛ او از سبزوار (که مرکز شیعهنشین بود) به هرات مهاجرت کرد و این جابجایی گاه باعث میشد که در هر دو منطقه، مورد قضاوت و اتهامهای مذهبی قرار گیرد.
انوار سُهیلی؛ بازنویسی حکیمانه کلیله و دمنه
کتاب انوار سُهیلی در اصل یک بازنویسی یا تحریر مجدد از کتاب بسیار کهن هندی-ایرانی، یعنی کلیله و دمنه، است.
دلیل نگارش و نامگذاری کتاب
نگارش این اثر بزرگ به درخواست امیر نظامالدین شیخ احمد سُهیلی جغتایی، یکی از امرای بانفوذ دربار سلطان حسین بایقرا، آغاز شد. امیر سهیلی از کاشفی خواست که متن اصلی کلیله و دمنه بهرامشاهی را که بسیار دشوار و پر از لغات و اشعار عربی بود، به گونهای بازنویسی کند که برای عموم مردم و درباریان راحتتر قابل فهم باشد. واعظ کاشفی نیز به پاس قدردانی و به نام حامی خود، نام کتاب را «انوار سُهیلی» (به معنی انوارهای منسوب به سهیلی) انتخاب کرد.
ساختار و سبک ادبی انوار سهیلی
انوار سُهیلی یک کتاب باارزش اخلاقی، تربیتی و حکمی است که مطالب خود را در قالب داستانهای زیبا و دلپذیر از زبان حیوانات بیان میکند. این کتاب شامل یک مقدمه و چهارده باب است که هر باب به تدریس یک موضوع اخلاقی یا اصول کشورداری میپردازد.
اگرچه هدف اولیه کاشفی سادهنویسی بود، اما او در عمل نتوانست از سبک رایج ادبیات عصر خود فاصله بگیرد. نثر انوار سُهیلی بسیار پیچیده، مصنوع و متکلف است. کاشفی با استفاده فراوان از صنایع ادبی مانند سجع، استعاره، کنایه و تشبیهات متنوع، متن را طولانیتر (اطناب) و سنگینتر از کلیله و دمنه اصلی کرد. علاوه بر این، کاشفی در بازنویسی خود تغییرات محتوایی نیز داد و با هوشمندی، حکایتهای جذابی از منابع دیگر مانند گلستان سعدی و مثنوی معنوی را به متن اصلی اضافه نمود.
تأثیر و میراث انوار سُهیلی
به دلیل حمایت دربار تیموری و شهرت واعظ کاشفی، کتاب انوار سُهیلی به سرعت در ایران و ماوراءالنهر مورد توجه قرار گرفت و به عنوان یک متن معیار در ادبیات تعلیمی شناخته شد. نفوذ این کتاب به حدی رسید که به شبهقاره هند راه یافت و به یکی از مهمترین متون برای یادگیری و ترویج زبان فارسی در آن مناطق تبدیل شد و به زبانهای محلی نیز ترجمه گردید.
به طور خلاصه، انوار سُهیلی نمادی از اوج نثر مصنوع در دوران تیموری است که اگرچه در هدف اولیه سادهنویسی شکست خورد، اما به عنوان منبعی غنی از داستانها و آموزههای اخلاقی، جایگاه خود را در ادبیات کلاسیک فارسی تثبیت کرد.
سایر آثار مهم واعظ کاشفی
واعظ کاشفی علاوه بر انوار سهیلی، آثار ماندگار دیگری نیز دارد که از مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- روضةالشهدا: مقتل مشهور درباره واقعه کربلا.
- اخلاق محسنی: کتابی در علم اخلاق و آداب کشورداری.
- جواهر التفسیر (عروس): تفسیری بر قرآن کریم.