شعر سخن از کیست؟ شاعر پرآوازه‌ای که سخن را به مروارید تشبیه کرد!

شعر «سخن» که با مصرع «با این که سخن به لطف آب است» آغاز می‌شود، سرودهٔ شاعر بزرگ حماسه‌سرا و داستان‌گوی ایرانی، حکیم نظامی گنجوی است. این شعر یک مثنوی آموزنده است که در کتاب‌های درسی، از جمله فارسی پایه ششم، برای آموزش ارزش کم‌گویی و پرمعنا گفتن به دانش‌آموزان آمده است.

تحلیل جامع شعر «سخن» از نظامی گنجوی

حکیم نظامی گنجوی کیست؟

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، مشهور به نظامی گنجوی، یکی از بزرگترین شاعران و داستان‌سرایان ادبیات فارسی در سده ششم هجری قمری (تقریباً ۵۳۵ تا ۶۰۷ هـ.ق) است.

نظامی به عنوان صاحب سبک و پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی شناخته می‌شود. او با اینکه غزل‌های زیبایی دارد، اما شهرت اصلی او به دلیل سرودن مثنوی‌های بلند و عاشقانه است.

مجموعه پنج مثنوی بزرگ او که به «خمسه» یا «پنج گنج» معروف است، شامل؛ مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه، شاهکارهای ادبیات جهان محسوب می‌شوند.

نظامی شاعری است که از نظر تخیل و تصویرسازی، بسیار قوی و خلاق عمل می‌کند. زبان او در عین فخامت، سرشار از مضامین اخلاقی، عرفانی، عاشقانه و حماسی است. او توانست داستان‌سرایی را به بالاترین حد خود در شعر فارسی برساند.

کتابت و مضمون شعر «سخن»

شعر «سخن» در قالب مثنوی سروده شده است؛ یعنی هر بیت قافیه جداگانه‌ای دارد. این ابیات در واقع بخش آغازین کتاب بزرگ و حماسی مخزن‌الاسرار (اولین کتاب از خمسه نظامی) هستند که نظامی در آن به توصیف، ستایش و نیایش پرداخته است.

پیام محوری شعر

مضمون اصلی این قطعه، تأکید بر گزیده‌گویی و ارزش سخن کم اما پرمحتوا است. نظامی این مفهوم عمیق اخلاقی را با استفاده از تمثیل‌ها و تشبیه‌های ساده و زیبا بیان می‌کند تا درس اخلاقی آن ملموس شود.

تحلیل ابیات کلیدی

• سخن و آب:
  

  با این که سخن به لطف آب است / کم گفتن هر سخن، صواب است.

  نظامی سخن را به آب زلال تشبیه می‌کند (تشبیه) که پاکی، زندگی‌بخشی و طراوت دارد، اما بلافاصله اخطار می‌دهد که درست و شایسته (صواب) آن است که هرچه کمتر حرف بزنیم، زیرا:

  آب ارچه همه زلال خیزد / از خوردن پُر، ملال خیزد.

  آب با وجود زلالی و گوارایی، اگر بیش از اندازه نوشیده شود، باعث کسالت و ناراحتی می‌شود. همین قانون در مورد حرف زدن نیز صادق است.

• سخن و گوهر:
  

  کم گوی و گزیده گوی چون دُر / تا ز اندک تو، جهان شود پُر.

  این بیت اوج پیام نظامی است. او فرمان می‌دهد که کم صحبت کن (کم گوی) اما سخنانی انتخاب‌شده، ناب و باارزش مثل مروارید (دُر) بگو. چرا که سخن کم و ارزشمند تو، می‌تواند چنان تأثیرگذار باشد که تمام جهان را پر کند (کنایه از شهرت و اهمیت سخن).

• تمثیل خشت و گل:
  

  لاف از سخن چو دُر توان زد / آن خشت بود که پر توان زد.

  تنها به سخن کوتاه و دُرمانند می‌توان افتخار کرد (لاف زد). اما سخن زیاد و بیهوده، مانند خشت (بی‌ارزش و فراوان) است که هرچقدر هم زیاد باشد، ارزشی ندارد. این بیت با تضاد بین “دُر” و “خشت” ارزش سخن را دوچندان می‌کند.

• جمع‌بندی نهایی:
  

  یک دسته گل دماغ پرور / از خرمن صد گیاه، بهتر.

  یک دسته گل خوشبو و شادی‌آور (دماغ پرور) که کم حجم است، قطعاً از توده بزرگی از گیاهان بی‌عطر و بی‌خاصیت (خرمن صد گیاه) بسیار بهتر است. این تمثیل پایانی، نتیجه‌گیری اخلاقی شعر را به زیباترین شکل ممکن می‌رساند.

• نکته: سخن کم اما نیکو مثل یک دسته گل خوشبوست. سخن بسیار مثل خرمنی از گیاهان است که عطری ندارد.

اهمیت اخلاقی و ادبی شعر سخن

این قطعه از نظامی گنجوی، علاوه بر ارزش ادبی و استفادهٔ زیبا از تشبیهات حسی، یک درس اخلاقی مهم را به مخاطب می‌آموزد: قدرت در کم‌گویی و کیفیت سخن است، نه کمیت آن. این آموزه در ادبیات فارسی بسیار تکرار شده و نظامی آن را به شیوه‌ای مؤثر و ساده بیان کرده است، به همین دلیل در محتوای آموزشی مدارس جای گرفته تا اهمیت تفکر پیش از سخن گفتن را به نسل جوان بیاموزد.