ناصر خسرو قبادیانی بلخی، یکی از مفاخر بزرگ و چندوجهی تاریخ و ادبیات فارسی است. او نه تنها یک شاعر برجسته، بلکه فیلسوف، حکیم، متکلم، جهانگرد و یکی از مهمترین مبلغان مذهب اسماعیلیه در قرن پنجم هجری قمری محسوب میشود. در ادامه این مطلب از دیبامگ یک تحقیق کامل و جامع در مورد این شخصیت بزرگ ارائه شده است.
حکیم ناصر خسرو: از بادهنوشی درباری تا بیداری فلسفی و مبلّغ اسماعیلیه
ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی مروزی، مشهور به ناصر خسرو و متخلص به حجت، یکی از نردمندان نادر ایرانی است که هم در علوم عقلی و نقلی زمان خود تبحر داشت و هم در تحولات فکری و مذهبی نقشآفرین بود. زندگی او به دو دورهٔ متمایز “درباری و دیوانی” و “سفر و بیداری فکری” تقسیم میشود.
زندگی و تحصیلات اولیه (۳۹۴ ق. تا ۴۳۷ ق.)
زادگاه و تبار
ناصر خسرو در ۹ ذیقعده ۳۹۴ قمری (حدود ۱۰۰۴ میلادی) در روستای قبادیان از توابع بلخ (در خراسان بزرگ آن زمان) دیده به جهان گشود. او از خانوادهای متمول و دیوانسالار بود که ظاهراً به امور دولتی و دبیری اشتغال داشتند.
ناصر خسرو در جوانی به تحصیل علوم متداول زمان پرداخت و در دانشهایی چون فلسفه یونانی، ریاضیات، نجوم، طب، موسیقی و کلام استادی یافت. او قرآن را نیز از بر بود و به زبانهای عربی و فارسی مسلط بود.
فعالیت در دربار
ناصر خسرو پیش از تحول فکری، به شغل دیوانی پرداخت و در دستگاه حاکمان وقت مقامی داشت. او ابتدا در دربار غزنویان (مانند سلطان محمود و سلطان مسعود) به عنوان دبیر فاضل مشغول به کار بود.
پس از شکست غزنویان از سلجوقیان، به مرو (مقر حکومت سلجوقی) رفت و در دربار سلیمان چغری بیک (برادر طغرل سلجوقی) نیز مقام و عزت داشت و به بادهنوشی و عشقورزی میپرداخت.
بیداری و سفر هفتساله (۴۳۷ ق. تا ۴۴۴ ق.)
نقطهٔ عطف زندگی ناصر خسرو، یک تحول روحی ناگهانی در سن ۴۲ سالگی بود که مسیر زندگی او را به کلی تغییر داد.
خواب سرنوشتساز
به گفتهٔ خودش در سفرنامه، شبی در خواب دید که شخصی به او گفت:
«چند از این شراب خوری که خرد از مردم زایل کند؟ اگر به هوش باشی، بهتر است.»
پس از بیدار شدن و در جستجوی “چیزی که خرد و هوش را بیفزاید”، کارهای دیوانی و عیش و نوش را رها کرد و عزم سفر برای یافتن حقیقت کرد.
سفرنامه ناصر خسرو
مهمترین و معروفترین اثر او، «سفرنامه ناصر خسرو»، گزارشی از سفر هفتسالهٔ اوست که طی آن از شهرهای مهمی عبور کرد:
- مسیر سفر: او در سال ۴۳۷ قمری سفر خود را از مرو آغاز کرد و پس از عبور از نیشابور، ری، قزوین، تبریز و ارمنستان، به شام، فلسطین، مصر و حجاز رسید.
- مشاهدات: سفرنامه ناصر خسرو حاوی جزئیات دقیق تاریخی، جغرافیایی، جامعهشناختی و اقتصادی شهرهایی است که از آنها بازدید کرده و یکی از منابع ارزشمند تاریخی برای مطالعهٔ آن دوره است.
- هدف حج: او چهار بار فریضهٔ حج را در طول این سفر هفتساله به جا آورد.
پیوستن به اسماعیلیه
ناصر خسرو در طول سفر خود به قاهره، مرکز خلافت فاطمیان (که شیعه اسماعیلی بودند) رسید. در آنجا، با عقاید اسماعیلیه آشنا شد و حل بسیاری از معضلات علمی و فکری خود را در تفکرات آنان یافت. او به کیش اسماعیلیه گروید و سه سال به فراگیری علوم باطنی پرداخت و به مقام بالای حجت رسید.
بازگشت و سالهای پایانی (۴۴۴ ق. تا ۴۸۱ ق.)
ناصر خسرو پس از اتمام سفر، با لقب “حجت” و با هدف تبلیغ مذهب اسماعیلیه به خراسان بازگشت.
تبلیغ و تبعید
- او در بلخ و خراسان به تبلیغ مذهب اسماعیلیه پرداخت و همین امر موجب دشمنی و کینهٔ شدید فقها و امیران سنیمذهب سلجوقی شد.
- به دلیل فشارهای سیاسی و مذهبی، او مورد آزار و تهدید قرار گرفت و ناچار شد شهر و دیار خود را ترک کند و به درههای کوهستانی پناه ببرد.
- سرانجام، او به یمگان در بدخشان (افغانستان/تاجیکستان کنونی) گریخت و باقی عمر خود را در تبعید و انزوا در آنجا گذراند.
وفات
ناصر خسرو سرانجام در سال ۴۸۱ هجری قمری (حدود ۱۰۸۸ میلادی) در یمگان وفات یافت و در همانجا به خاک سپرده شد. مزار او امروزه به زیارتگاهی برای علاقهمندان تبدیل شده است.
آثار و میراث ماندگار ناصر خسرو
ناصر خسرو دارای تألیفات بیشماری بوده که متأسفانه بسیاری از آنها نابود شدهاند. آثار باقیماندهٔ او شاهدی بر تبحر او در حکمت، کلام و ادبیات است:
آثار منثور (نثری)
- سفرنامه ناصر خسرو: مشهورترین اثر، گزارشی از سفر هفتساله.
- زادالمسافرین: در حکمت الهی بر اساس مشرب اسماعیلی.
- وجه دین: رسالهای در مسائل کلامی و تأویلات اسماعیلی از احکام شریعت.
- جامع الحکمتین: کوششی برای جمع میان حکمت یونان و اصول عقاید اسماعیلیه.
- خوان الاخوان: کتابی در اخلاق، حکمت و موعظه.
- گشایش و رهایش: رسالهای در پاسخ به سؤالات مذهبی.
آثار منظوم (شعری)
- دیوان اشعار فارسی: شامل قصاید بلند با مضامین حکمت، موعظه، عقلگرایی و اثبات عقاید اسماعیلی. او از شاعران عقلگرا است که شعر را ابزاری برای روشنگری میدانست و از مدح پادشاهان پرهیز میکرد.
- روشنایینامه و سعادتنامه: منظومههایی در موعظه و حکمت.
- دیوان اشعار عربی: (مفقود شده است).
نتیجهگیری:
ناصر خسرو نماد تحول فکری و رهایی از مادیات است. او با پیوستن به مذهب اسماعیلیه، از یک دبیر درباری به یک فیلسوف و حکیم انقلابی تبدیل شد که زبان تند و صریح او در دیوان اشعار، جامعهٔ آغشته به جهل و ستم زمان خود را به زیر سؤال میبرد.