شعر شیرخدا در فارسی ششم از کیست؟ | بیوگرافی و آثار شاعر + معنی و مفهوم شعر

شعر مشهور “علی ای شیر خدا”، که بخش‌هایی از آن برای چندین نسل در کتاب فارسی ششم دبستان نقش بسته است، یکی از زیباترین آثار شاعر نامدار معاصر، سید محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار) است. این قصیده ۲۸ بیتی، نه یک شعر رزمی صرف، بلکه منشور جوانمردی و عرفان است که شهریار آن را در اوج ارادت خود به ساحت امام علی (ع) سروده است.

در این شعر، شهریار با اشاره به ماجراهایی چون خوابیدن به جای پیامبر (ص) (لیلة المبیت)، مناجات‌های شبانه و دستگیری از یتیمان کوفه، قهرمانی ایشان را در کسوت بندگی و ساده‌زیستی به تصویر می‌کشد. در این مطلب از دیبامگ، ابتدا معنی روان ده بیت منتخب این شاهکار را بررسی می‌کنیم، سپس به تحلیل آرایه‌ها و مفاهیم شعر می‌پردازیم و در نهایت، متن کامل این سروده ماندگار را به همراه معرفی شهریار خواهید خواند.

بیوگرافی شهریار شاعر شعر «شیرخدا»

سید محمدحسین بهجت تبریزی (۱۲۸۵ – ۱۳۶۷ شمسی)، متخلص به شهریار، بی‌شک یکی از محبوب‌ترین و پرنفوذترین شاعران معاصر ایران است. او که به زیبایی هرچه تمام‌تر در دو زبان فارسی و ترکی آذری سخن سرود، توانست قلب میلیون‌ها نفر را در ایران و منطقه قفقاز تسخیر کند. آثار او تلفیقی کم‌نظیر از عشق رمانتیک، حکمت، ارادت مذهبی و دغدغه‌های اجتماعی است.

شهریار در روستای خشکناب آذربایجان متولد شد و در تبریز رشد کرد. او برای تحصیل رشته پزشکی عازم تهران شد و مدتی در دارالفنون درس خواند، اما به دلیل مشکلات روحی و مالی، تحصیل پزشکی را نیمه‌تمام گذاشت.

دوران جوانی او در تهران با عشق‌های پرشور همراه بود که الهام‌بخش غزل‌های رمانتیک و مشهور ابتدایی او شد. نام او در ابتدا با غزل‌های ناب و شورانگیز در میان ادیبان جا افتاد.

شهریار پس از ترک تحصیل و بازگشت به تبریز، مسیر فکری خود را تغییر داد و به تدریج به حکمت، عرفان و مضامین مذهبی روی آورد. این تحول، عمق و غنای بیشتری به شعر او بخشید.

آثار شهریار

شهریار توانست با خلق آثار بی‌نظیر، هم در ادبیات رسمی فارسی و هم در ادبیات عامیانه ترکی آذری، به اوج شهرت برسد:

• حیدر بابا یه سلام (شاهکار ترکی): این منظومه، که به زبان ترکی آذری سروده شده، شهرت جهانی دارد و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. این شعر، روایتی نوستالژیک و دلنشین از کودکی شاعر در روستای حیدربابا است که احساسات مشترک انسان‌ها در هر اقلیمی را برمی‌انگیزد و به عنوان فرهنگ‌نامه شفاهی آذربایجان شناخته می‌شود.

• غزلیات فارسی: غزل‌های فارسی او، به‌ویژه در اوزان نو و با زبان ساده‌تر، توانست فاصله بین شعر کهن و مخاطب معاصر را از بین ببرد.

“شیر خدا” و “همای رحمت” در مدح علی (ع)

ارادت شهریار به خاندان عصمت و طهارت (ع) و به‌خصوص حضرت علی (ع)، یکی از مهم‌ترین ستون‌های شعر اوست:

• شعر “علی ای شیر خدا”: این قصیده مشهور (که شامل ۲۸ بیت است و بخشی از آن در کتب درسی است) بیش از هر چیز بر جوانمردی، عدالت، ساده‌زیستی و فداکاری حضرت علی (ع) تمرکز دارد. شهریار با ارجاع به وقایعی چون خوابیدن به جای پیامبر (ص) (لیلة المبیت)، مناجات‌های شبانه و دستگیری از یتیمان کوفه، قهرمانی ایشان را در کسوت بندگی خالصانه تصویر می‌کند.

• شعر “علی ای همای رحمت”: این غزل که از شاهکارهای ادبیات معاصر فارسی به شمار می‌آید، در وصف محبت، رأفت و مقام والای حضرت علی (ع) سروده شده و به نمادی از ارادت ایرانیان به ایشان تبدیل گشته است.

معنی شعر شیرخدا فارسی ششم

علی آن شیر خدا شاه عرب
اُلفتی داشته با این دل شب

حضرت علی در راه خدا مثل یک شیر شجاع مبارزه می‌کرد و برترین مرد قوم عرب بود؛ او با تاریکی شب خو گرفته بود و دوستی داشت. (اشاره به مناجات‌های حضرت علی در شب دارد.)
★★★★

شب ز اسرار علی آگاه است
دل شب مَحرَم سِرُالله است

تنها شب از رازهای دل حضرت علی (ع) باخبر است؛ تاریکی شب رازدار سرالله است. (سرالله به معنای راز خداوند، لقب حضرت علی است.)

★★★★

شب شنفته است مناجات علی
جوشش چشمه‌ی عشق ازلی

شب صدای دعا و مناجات علی (ع) با خدا را شنیده است که مانند چشمه‌ عشق از روز ابتدای خلقت در وجود او می‌جوشید.

★★★★

کلماتی چو دُر آویزه‌ی گوش
مسجد کوفه هنوزش مدهوش

سخنان امام علی (ع) همانند مرواریدی ارزشمند هستند که هنوز در گوش مسجد کوفه مانده است و او را از خود بیخود می‌کند.

★★★★

فجر تا سینه‌ی آفاق شکافت
چشم بیدار علی خفته نیافت

هیچ زمان نشد که خورشید از افق بالا بیاید و سینه آسمان را بشکافد و چشم حضرت علی (ع) را در خواب ببیند. (یعنی حضرت علی همیشه قبل از طلوع آفتاب بیدار می‌شد.)

★★★★

ناشناسی که به تاریکی شب
می‌بَرَد شام یتیمان عرب

امام علی (ع) همان فرد ناشناس است که در شب‌های تاریک برای یتیمان شهر غذا می‌برد.

★★★★

عشق‌بازی که هم‌آغوش خطر
خُفت در خوابگه پیغمبر

او انسانی عاشق است که خطر را به جان خرید و شب به جای پیامبر در رختخواب او خوابید. (اشاره دارد به لَیلَةُ المَبیت که مشرکان قصد داشتند حضرت محمد (ص) را به قتل برسانند. حضرت علی در جای خواب پیامبر خوابید تا ایشان به مدینه هجرت کنند.)

★★★★

آن دَم صبح قیامت‌تأثیر
حلقه‌ی در، شد از او دامن‌گیر

در آن سحرگاه که اثرش مانند روز قیامت هولناک بود، حلقه در، به عبای حضرت علی (ع) آویخت و مانع از رفتن ایشان شد. (اشاره به روز ضربت خوردن امام علی (ع)، هنگام نماز صبح که به سمت مسجد کوفه می‌رفت.)

★★★★

دست در دامن مولا زد در
که علی بگذر و از ما مگذر

درِ خانه، دست به دامان مولای متقین شد که ای علی از تصمیم رفتن به مسجد صرف نظر بنما و از من عبور مکن.

★★★★

شب‌روان مست ولای تو علی
جانِ عالم به فدای تو علی

یا علی، پارسایان شب‌زنده‌دار سرگشته ولایت و دوستی تو هستند؛ جان همه جهانیان به قربان تو باد.

آرایه های شعر شیر خدا از شهریار

آرایه های شعر علی آن شیر خدا در کتاب فارسی ششم را به ترتیب ابیات بررسی می‌کنیم:

• بیت ۱: تشبیه علی به شیر / دل شب: تشخیص
• بیت ۲: تشخیص (شخصیت بخشی به شب)
• بیت ۳:‌ واج آرایی یا نغمه حروف در حرف «ش» / چشمه عشق: اضافه تشبیهی
• بیت ۴:‌ تشبیه کلمات به در / کنایه: آویزه ی گوش کردن کنایه از به یاد سپردن و پند گرفتن
• بیت ۵: شخصیت بخشی: (فجر همچون انسان می بیند – آفاق همچون انسان سینه ای دارد که شکافته شده) / تضاد: بیدار و خفته
• بیت ۶:‌ تلمیح به یتیم نوازی حضرت علی علیه السلام / تناسب بین شب و تاریکی – شب و شام
• بیت ۷:‌ تلمیح به خوابیدن حضرت علی در بستر پیامبر و هجرت پیامبر / شخصیت بخشی به خطر (آغوش داشتن)
• بیت ۸: جناس بین دم و در / شخصیت بخشی به در
• بیت ۹: جناس تام بین در و در / واج آرایی حرف «د» / تضاد بین بگذر و مگذر / شخصیت بخشی به در / کنایه: دست در دامن زدن کنایه از خواهش کردن
• بیت ۱۰:‌ شب‌روان کنایه از شب زنده داران خداشناس / شخصیت بخشی و جان بخشی به عالم (جان عالم)

شعر کامل شیرخدا

علی آن شیر خدا شاه عرب

الفتی داشته با این دل شب

شب ز اسرار علی آگاه است

دل شب محرم سرّالله است

شب علی دید به نزدیکی دید

گرچه او نیز به تاریکی دید

شب شنفته ست مناجات علی

جوشش چشمه عشق ازلی

شاه را دیده به نوشینی خواب

روی بر سینه دیوار خراب

قلعه بانی که به قصر افلاک

سر دهد ناله زندانی خاک

اشکباری که چو شمع بیزار
می فشاند زر و می‌گرید زار

دردمندی که چو لب بگشاید
در و دیوار به زنهار آید

کلماتی چو در آویزه‌ی گوش
مسجد کوفه هنوزش مدهوش

فجر تا سینه‌ی آفاق شکافت
چشم بیدار علی خفته نیافت

روزه داری که به مهر اسحار
بشکند نان جوینش افطار

ناشناسی که به تاریکی شب
می‌برد شام یتیمان عرب

پادشاهی که به شب برقع پوش
می‌کشد بار گدایان بر دوش

تا نشد پردگی آن سرّ جلی
نشد افشا که علی بود و علی

شاه بازی که به بال و پر راز
می‌کند در ابدیت پرواز

شهسواری که به برق شمشیر
در دل شب بشکافد دل شیر

عشق بازی که هم آغوش خطر
خفت در خوابگه پیغمبر

آن دم صبح قیامت تاثیر
حلقه در شد از او دامن گیر

دست در دامن مولا زد در
که علی بگذر و از ما مگذر

شال شه وا شد و دامن به گرو
زینبش دست به دامن که مرو

شال می‌بست و ندایی مبهم

که کمربند شهادت محکم

پیشوایی که ز شوق دیدار

می‌کند قاتل خود را بیدار

ماه محراب عبودیّت حق

سر به محراب عبادت منشق

می‌زند پس لب او کاسه‌ی شیر

می‌کند چشم اشارت به اسیر

چه اسیری که همان قاتل اوست

تو خدایی مگر ای دشمن دوست

در جهانی همه شور و همه شر

ها علیٌّ بشرٌ کیف بشر

کفن از گریه‌ی غسّال خجل

پیرهن از رخ وصّال خجل

شبروان مست ولای تو علی

جان عالم به فدای تو علی